जिल्ह्यात पोपटी पार्ट्यांची चवदार रंगत सुरु

पाली - रायगड जिल्हा "पोपटी" या विशिष्ठ खाद्य पदार्थासाठी सर्वत्र प्रसिद्ध आहे. या पोपटीसाठी लागणारे सर्वात महत्वाचे जिन्नस म्हणजे गावठी वाल. मात्र सध्या जिल्ह्यातील रुचकर गावठी वालाच्या शेंगा तयार झाल्या नसल्याने. खवय्यांना पुण्यावरुन आलेल्या वालाच्या शेंगांवरच समाधान मानावे लागत आहे.

वालाच्या शेंगां भामरुडाच्या (भांबुर्डी) पाल्यात मडक्यामध्ये मोकळ्या आगीवर विशिष्ट पद्धतीने शिजविल्या जातात. त्यामध्ये कांदा व बटाटा तसेच अंडी, चिकन घालून त्यांची लज्जत वाढविली जाते. यालाच पोपटी असे म्हणतात. सध्या जिल्ह्यात सर्वत्र पोपटी पार्ट्यांची धम्माल सुरु झाली असली तरीसुद्धा पुण्यावरुन आलेल्या वालाच्या शेंगाच वापरल्या जात आहे. जिल्ह्याच्या मातीत पिकविलेल्या चवदार टपोर्या दाण्याच्या गावठी शेंगांच्या पोपटीलाच अधिक पसंती आहे. मात्र सध्या येथील गावठी शेंगा अजुन तयार झाल्या नसल्याने पुण्यावरुन आलेल्या शेंगावरच खवय्यांना सध्या समाधान मानावे लागत आहे. अजुन साधारण दहा-पंधरा दिवसानंतर जिल्ह्यातील गावठी वाल तयार होऊ लागतील आणि खऱ्या अर्थाने पोपटीला ती विशिष्ठ चव येणार आहे. या पोपटीतील वालाच्या शेंगा कितीही खाल्या तरी त्या पोटाला बाधत नाही हे त्यांचे वैशिष्ट आहे. पुण्यावरुन आलेल्या शेंगा साधारण ४० ते ५० रुपये किलोनी मिळत आहेत.

विदर्भात, खानदेशात ज्याप्रमाणे ज्वारी किंवा बाजरीच्या कणसांना भाजुन केलेला हुर्डा प्रसिद्ध आहे. त्याप्रमाणेच जिल्ह्यामध्ये गावठी वालाच्या शेंगांची पोपटी प्रसिद्ध आहे. ठिकठिकाणी शेतावर किंवा घराबाहेर मोकळ्या जागेत पोपटी पार्ट्यांची धम्माल पहायला मिळते. येथे काही ठिकाणी काव्यसंमेलन रंगतात तर गप्पा गोष्टींच्या मैफिलीमध्ये सुखदुःखाची देवाण घेवाणही होते.

चवदार निडीच्या गावठी शेंगा प्रसिद्ध
पोपटीसाठी अस्सल गावठी शेंगांनाच पसंती असते. गावठी शेंगांमुळेच खरी लज्जत व चव टिकून राहते. मुंबई गोवा महामार्गावर नागोठण्याजवळील निडी गावातील शेंगा विशिष्ट गोड चव व टपोरे दाण्यांसाठी सर्वत्र प्रसिद्ध आहेत. निडीगावच्या परिसरातील जमिनीचा पोत कसदार असुन परंपरागत पद्धतीने जपवूणक करुन ठेवलेले बियाण्याचाच वापर येथे केला जातो. हे बियाणे दुसरे कुठे नेऊन पिकविल्यास अशी दर्जेदार शेंग होत नाही. वालाला विशिष्ठ गोड चव, शेंगेचा आणि दाण्याचा आकारही मोठा. सुरुवातीस बांधावर आलेल्या शेंगाची चव तर अधिकच रुचकर. या शेंगांचा वाल संपुर्ण महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहे.

शेतकऱ्यांच्या हाती चार पैसे
खास करुन पोपटी करण्यासाठी गावठी वालाच्या शेंगाना मागणी असते. जिल्ह्यात रब्बी हंगामात साधारण साडे पंधरा हजार हेक्टरवर कडधान्याचे पिक घेतले जाते. त्यामध्ये सर्वात जास्त म्हणजे जवळपास 4 हजार 381 हेक्टरवर वालाची लागवड केली जाते. वालाला सुरुवातीस दर चांगला मिळतो. किलोला १०० ते 1२० रुपये. नंतर शेंगा सर्वत्र येवू लागल्यावर शेवटी दर 40 रुपये किलो पर्यंत जातो. लागवड व मशागत करण्यासाठी मेहनत लागते. वातावरणाने साथ दिल्यास चांगले उत्पन्न मिळते. शेंगा सुकवुन त्यापासून मिळालेल्या वालाची विक्री देखिल केली जाते. 

साहित्य 
गावठी वालाच्या किंवा पुण्याच्या भरलेल्या टपोऱ्या शेंगा, कांदा, बटाटा मांसाहारी खाणारे असल्यास अंडी किंवा मसाला लावलेले चिकन, ओवा, जाडे मिठ व भामरुडीचा (भांबुर्डी) पाला आणि हे सर्व जिन्नस शिजविण्यासाठी मातीचे मोठे मडके व जळणासाठी लाकूड, पेंढा आणि गोणपाट इत्यादी.

भांबुर्डीच्या पाल्याचे विषेश
भांबुर्डीच्या पाल्याचे विषेश आहे. याला गोरखमुंडी, वसई – विरारमध्ये बोडथोला, काही ठिकाणी कोंबडा तर रायगड मध्ये भांबुर्डी किंवा भामरुड असे म्हणतात. पावसाळ्यानंतर हा पाला रस्त्याच्या कडेला माळराणात सर्वत्र उगवतो. या पाल्यात औषधी गुणधर्म असतात. जखम झाल्यास पालाच्याच रस जखमेवर चोळतात. पोपटीमध्ये हा पाला टाकल्याने पाणी नसतांना देखिल याच्या वाफेवर शेंगा चांगल्या शिजतात. तसेच वालच्या शेंगा पोटाला बाधत नाहीत आणि लज्जतदार चवदेखिल येते याचे विषेश. 

पोपटी बनविण्याची विशिष्ठ पद्धत
पोपटी बनविण्यापुर्वी सर्व साहित्य जमवून ठेवणे आवश्यक. सर्व प्रथम मोठ्या मडक्यामध्ये तळाला भामरुडचा पाल्याचा थर लावावा. भामरुडचा पाला सगळीकडे मोठ्या प्रमाणात उगविलेला आहे. मग त्यावर टपोर्या वालाच्या शेंगाचा एक थर लावावा. त्यावर बटाटा व कांदे ठेवावेत, चिकन मांसाहारी असल्यास चिकन व अंडी ठेवावे. यावर जाडे मिठ व ओवा गरजेप्रमाणे पसरवावा. पुन्हा अशाच प्रकारे वालाच्या शेंगाचा टाकुन इतर साहित्याचा थर लावावा. मडके भरल्यानंतर त्याला निट हालवावे जेणे करुन आतील सर्व जिन्नस घट्ट बसेल. त्यानंतर मडक्याचे तोंड भामरुडीच्या पाल्याने घट्ट बंद करावे. तीन विटांवर अथवा दगडावर मडके पालथे/उपडे करुन ठेवावे. बाजुने पेंढा व लाकुड पेटवावेत. चांगली धग लागण्यासाठी मडक्यावर गोणपाट टाकावेत. मडक्याला सर्व बाजुने निट उष्मा मिळाल्यास साधारण अर्धा ते पाऊण तासामध्ये आतील सामर्गी निट शिजते. पोपटी निट शिजली अाहे कि नाही हे पाहण्यासाठी मडक्यावर बारीक दडट मारतात. त्यावेळी विशिष्ट आवाज आल्यास पोपटी शिजली असे समजले जाते. तसेच काही जण पाण्याचे दोन तीन थेंब मडक्यावर टाकतात ते थेंब लगेच गायब झाल्यास पोपटी शिजली असे समजावे. मग मडके हळूच गोणपाटाने उचलून एका चादरीवर अथवा गोणपाटावर उपडे करावे आणि आतील सामर्गी त्यावर काढूण ताबडतोब ते गुंडाळवावे याला दडपवणे असे म्हणतात. ज्यामुळे वाफ लगेच निघून जात नाही शेंगा करपत नाहीत आणि चव तशीच राहते. आता गरमागरम लज्जतदर शेंगा, कांदा, बटाटा, अंडी आणि चिकनची मजा लुटण्यासाठी तुटून पडा.

मडके नाही मग पत्र्याच्या डब्यातही करा पोपटी
पोपटीसाठी मडक्यांना देखिल खुप मागणी असते. मडके उपलब्ध नसल्यास त्याऐवजी तेलाच्या पत्र्याच्या डब्यामध्येही पोपटी केली जाते. यासाठी पत्र्याच्या डब्याचे तोंड तीन बाजुने कापलेले असते. अगदी मडक्यात लावतात त्याप्रमाणे कृती करुन पत्र्याचे झाकन घट्ट लावावे व आगीवर उपडे ठेवावे. काही वेळेला मडके फुटते किंवा त्याला तडा जातो आणि आतील साहित्य करपते किंवा अर्धवट शिजते. मात्र पत्याच्या डब्यामध्ये हि भिती नसते. आणि तो वारंवार वापरता देखिल येतो.

पोपटी बनविण्यासाठी कुशल व अनुभवी व्यक्तिंची गरज
पोपटी बणविणे ही जणू एक कला आहे. त्यासाठी चांगल्या कौशल्या बरोबरच अनुभवही लागतो. पोपटीतील सर्व सामग्री प्रमाणातच टाकवी लागतात. शिजवितांना योग्य खबरदारी व अंदाज घ्याव्या लागतो अन्यथा पोपटी करपण्याची अथवा कच्ची राहण्याची भिती असते. 
- ऋषिकेश पिंपळे, पाली, पोपटी विशेषज्ञ

पोपटी पार्टीची मज्जा काही औरच आहे. शेंगा खातांना गप्पा गोष्टींची मैफल जमते. आणि सुख-दुःखांची देवाण घेवाण होते. दोन वर्षापुर्वी सर्व कवि मित्रांनी मिळून अलिबाग येथील मांडव्या जवळ पोपटी काव्य संमेलन भरविले होते. कवींनी मैफलीत कवीतांबरोबर पोपटीचाही आस्वाद घेतला. पोपटी पार्टी बरोबर काव्य संमेलन देखिल रंगतदार व मजेदार झाले होते. या वर्षी देखिल पुन्हा पोपटी काव्यसंमेलन भरविणार आहोत.
- सर्वेश तरे, तरूण कवी, ठाणे

गावठी शेंगाना मागणी 
दरवर्षी वालाची शेती करतो. खास करुन पोपटी करण्यासाठीच वालाच्या शेंगाना मागणी असते. सुरुवातीस दर चांगला मिळतो. किलोला १०० ते १२०रुपये. परंतू शेवटी दर ४० रुपये किलो पर्यंत उतरतो. लागवड करण्यासाठी मेहनत लागते. वातावरणाने साथ दिल्यास चांगले उत्पन्न मिळते. शेंगा सुकवुन त्यापासून मिळालेल्या वालाची विक्री देखिल केली जाते. यंदा उत्पादनात घट झाली आहे. 
- महादेव भोईर, राबगाव, वाल उत्पादक शेतकरी