स्वास्थ आणि व्यायाम

आपण व्यायाम आपले स्वास्थ्य जपण्यासाठी करतो. आपण सर्व जण मानतो, की आपले स्वास्थ्य चांगले आहे आणि आपण विकारविरहित आहोत. मुळात स्वास्थ्य म्हणजे काय, हे जाणून घेणे खूप महत्त्वाचे आहे. जागतिक स्वास्थ्य संस्थेच्या मतानुसार स्वास्थ्य म्हणजे परिपूर्णता. ही परिपूर्णता फक्त शारीरिक स्वास्थ्यामध्ये नसून मानसिक, आध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक स्वास्थ्यामध्येदेखील आहे. केवळ आपल्याला काही आजार नाही म्हणून आपले स्वास्थ्य उत्तम आहे, असे म्हणून चालणार नाही. 

आजच्या काळातील कित्येक आजार हे आपल्या चुकीच्या जीवनशैलीमुळे होणारे आहेत. मधुमेह, रक्तदाब, स्थूलता, संधिवात, मानसिक ताण, कर्करोग, कंबरदुखी असे अनेक आजार आज सामान्य झाले आहेत. आपण त्यांना आपल्या जीवनाचा घटक म्हणून मान्यदेखील केले आहेत. पण, खरी बाब ही आहे, की हे सर्व आजार पूर्णपणे रोखण्यासारखे आहेत, ज्यासाठी व्यायाम एक सर्वोत्तम गुरुमंत्र आहे. व्यायामामुळे आपल्या शरीराची कार्यक्षमता व क्रियाशक्ती वाढते. त्याचबरोबर आपली प्रतिकारशक्ती देखील वाढते. जर देशातील प्रत्येक कुटुंब स्वास्थ व निरोगी असेल, तर नक्कीच आपल्या देशाची आर्थिक स्थितीदेखील सुधारू शकेल. व्यायाम हा स्वास्थ्याच्या रक्षणाचा उत्तम मंत्र आहे. पण, व्यायाम म्हणजे काय? आपल्या सर्वांमध्ये व्यायामाबद्दल बरेच समज/ गैरसमज आहेत. कोणतीही शारीरिक हालचाल जी आपले स्वास्थ्य व आरोग्य सुधारते ती व्यायाम होय. आपले शारीरिक आरोग्य हे अनेक घटकांनी बनलेले असते. पण, यामध्ये शरीराबरोबर मनाचे विकारदेखील दूर व्हावेत, हे सर्वांत महत्त्वाचे आहे. 

आपल्या शरीराची निगा ठेवण्यासाठी प्रत्येक अवयवांचीदेखील देखभाल खूप जरुरी आहे. आपल्या शरीरातील प्रमुख अवयव म्हणजे मेंदू, हृदय, फुफ्फुस, पोटातील अवयव, स्नायू, हाडे आणि सांधे. 

मेंदू : यात मस्तक व मनाचाही समावेश आहे. मनाची अशांती आणि असमाधान या दोन गोष्टी मनाच्या विकारासाठी कारणीभूत असतात. याचबरोबर अस्थिरता, ताण आणि तणावामुळेदेखील मस्तकाचे विकार होऊ शकतात. मनाची शांती आणि मेंदूच्या आरोग्यासाठी ध्यान आणि प्राणायाम अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. ध्यान म्हणजे शून्यावस्थेत जाणे. कसलाही विचार मनात न आणणे. याच्या मुळे मेंदूला आराम मिळतो आणि त्याची कार्यशक्ती वाढते. प्राणायामदेखील मेंदूच्या आरोग्यासाठी उत्तम आहेत. अनुलोम-विलोम, कपालभाती, भस्रिका, भ्रमरी, आग्निसार क्रिया, बाह्य प्राणायाम, ओंकार असे अनेक प्रकार मेंदूच्या आरोग्यासाठी उत्कृष्ट आहेत. प्राणायाम आपल्या मेंदूच्या प्रत्येक पेशीपर्यंत ऑक्‍सिजनचा पुरवठा  करतो आणि आपले आर्युमान वाढवतो. 

हृदय आणि फुफ्फुस : हृदयाची, फुफ्फसांची आणि स्नायूंची गती आणि शक्ती वाढवणाऱ्या व्यायामाला एरोबिक व्यायाम म्हणतात. अशा व्यायामामध्ये हृदयाचे ठोके आणि श्वासाचे प्रमाण वीस ते तीस टक्‍क्‍यांनी वाढले पाहिजे आणि ते वीस ते तीस मिनिटे करायला हवं. अशा व्यायामामुळे शरीराची कार्यक्षमता (Stamina/ Endurance) वाढते, म्हणजेच न थकता काम करता येण्याची शक्ती वाढते. बऱ्याच लोकांची समजूत असते, की रोजचं काम, घरकाम म्हणजेच व्यायाम. पण, थकवा म्हणजे व्यायाम नव्हे. व्यायामामुळे आपल्याला चेतना मिळते, आनंद वाटतो, कार्यक्षमता वाढते. शरीरात रक्तभिसारण वाढते. थकव्यामुळे याच्या उलट परिस्थिती दिसते. धावणे, पोहोणे, सायकल चालवणे, योगासने, सूर्यनमस्कार, कवायती यामुळे आपली कार्यक्षमता वाढवता येते. 

पोटातील अवयव : यात जठर, आतड्या, मूत्रपिंड आदी अवयवांचा समावेश होतो. बरेच विकार हे या अवयवांच्या निष्क्रियेमुळे होतात. यांच्या उत्तम प्रकृतीसाठी सकस आणि योग्य आहार अत्यंत उपयुक्त ठरतात. त्याचबरोबर पुरेसे पाणी, कॅल्शियम आणि विटामिन्स आवश्‍यक आहेत. 

स्नायू, हाडे आणि सांधे : यांच्या आरोग्यासाठी ताकद (Strength), लवचिकता (Flexibility) आणि चपळता (Agility) चे व्यायाम महत्त्वाचे आहेत. 

ताकद म्हणजे कुठलीही क्रिया करण्याची स्थिती. उदा. आपण आपल्या दैनंदिन जीवनात वजन उचलण्याची, ढकलण्याची इत्यादी कामे करतो. ताकद वाढवण्यासाठी आपण व्यायाम शाळेत जाऊन अथवा घरीसुद्धा व्यायाम करू शकतो. अशा प्रकारच्या व्यायामाला अनएरोबिक व्यायाम म्हणतात. यात वजन उचलणे, बैठका, जोर, सूर्यनमस्कार, आदी  प्रकारांचा समावेश असतो. अशा प्रकारच्या व्यायामामुळे आपण अनेक कामे सहजतेने करू शकतो. या व्यायामामुळे आपले स्नायू पिळदार व डौलदार दिसतात. दुखापत न होता आपल्या शरीराला कोणत्याही स्थितीत नेता येणे म्हणजेच लवचिकता. वयोमानाने व योग्य व्यायामाच्या अभावी स्नायू ताठरतात आणि त्यांची कार्यक्षमता कमी होते. यामुळे आपल्याला इजा आणि दुखापत देखील होऊ शकते. लवचिकता राखण्यासाठी स्नायूंना ताण देण्याचे व्यायाम (Stretching exercises) उपयुक्त आहेत. यासाठी योगासने फार महत्त्वाची आहेत. खास करून भुजंगासन, पस्चीमोत्तानासन, नौकासन, शलभासन, पवनमुक्तासन, वज्रासन, ताडासन, वीरभद्रासन, गोमुखासन, वीरासन, मर्कटासन, सूर्यनमस्कार आदी फार महत्त्वाचे आहेत. 

चपळता (Agility) म्हणजेच कुशलता. कोणत्याही प्रसंगी योग्य आणि चटकन निर्णय घेणं. यासाठी ताकद व लवचिकता या दोघांची सांगड घालणे महत्त्वाची ठरते आणि त्याचबरोबर गरज असते मानसिक शांती आणि चातुर्याची. 

पुढचा प्रश्न येतो, की आम्हाला व्यायाम करायला वेळ नाही, पैसा नाही आणि जागादेखील नाही. पण खरं पाहता, व्यायामाला खरंच एवढा वेळ, पैसा आणि जागा लागत नाही. आपल्या देशातील ऋषी-मुनी हे वर्षानुवर्षे सूर्यनमस्कार करून आपल्या आरोग्याची काळजी घ्यायचे. त्याचबरोबर त्यांचा आहारदेखील साधा होता व वागणूकदेखील सोज्वळ होती. पतंजलीची सूत्र सांगतात, की मनाची शुद्धता फार महत्त्वाची असते. त्याचबरोबर सदवर्तन, चांगले चारित्र्य आणि चांगले विचारदेखील महत्त्वाचे आहेत. अशी अनेक योगासने आहेत जी सहा फूट लांब-रुंदीच्या खोलीतदेखील करता येतात. सूर्यनमस्कार एक असा परिपूर्ण व्यायाम आहे ज्याला काहीही वेळ आणि पैसा लागत नाही. संशोधन सांगत की दिवसाला कमीत कमी बारा ते चोवीस सूर्यनमस्कारदेखील आपल्या आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी पुरेसे आहेत. जसे एखादा वैमानिक विमान उडवण्याआधी विमानाचा प्रत्येक भाग तपासतो, तसेच आपण अंथरुणातून उठण्याआधी आपला प्रत्येक सांधा जरी हलवून पहिला, तरी एक उपयुक्त व्यायाम ठरतो. 

पण, आपली आजची पिढी पाश्‍चात्त्य अनुकरणापायी आरोग्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करीत आहे. त्याचबरोबर जगण्याची स्पर्धा, कामाच्या ताणामुळे अथवा संगतीमुळे व्यसनाकडेदेखील वळत आहेत. हे सर्व महत्त्वाचे प्रश्न मानवनिर्मित आहेत, जे आज आपल्यालाच सोडवावे लागतील अन्यथा आपल्या सर्वांच्याच आरोग्यावर याचे दुष्परिणाम दिसतील. व्यायाम हे एक असे सुव्यसन आहे ज्यामुळे आपण वाईट मार्गीदेखील कधीच जात नाही. आरोग्याच्या दृष्टीने आज आपल्याला मॉल्सऐवजी बागांची जास्त गरज आहे. प्रदूषणापेक्षा स्वच्छ हवेची गरज आहे, औषधांपेक्षा व्यायामाची गरज आहे. नुसत्या आयुष्यापेक्षा सुंदर जीवनाची गरज आहे. म्हणूनच गोष्टीतला ससा कितीही उड्या मारत असला, तरी तो व्यायाम न करता त्याच्या आरोग्याला केवळ थकवा देत होता. त्यापेक्षा कासवासारखी निश्‍चयी प्रवृत्ती, एकाग्रता आणि कामाचा ध्यास जर आपण जोपासला, तर आपणदेखील निश्‍चित त्यासारखे शंभर वर्षे सुखी आणि निरोगी जगू.