हिंदू-मुस्लिम सलोख्याचा विचार

फाळणीच्या पार्श्वभूमीवर गांधीजींनी हिंदू-मुस्लिम सलोख्याचा, सहिष्णुतेचा विचार प्रार्थना सभेत नेहमीच मांडला. ‘हे माझे दोन डोळे आहेत,’ असे ते अनेकदा म्हणत असत. प्रार्थना सभेतून सतत रामधून म्हटली जात असे. विविध धर्मग्रंथांतील रचना सादर होत असत. गांधीजी आवर्जून रामराज्याची भाषा बोलत होते. ते म्हणाले, ‘‘रामराज्य आपल्या सर्वांना आणायचे आहे; पण तुमचे सहकार्य जर नसेल, तर ते कसे येईल?’’ एकदा त्यांची प्रकृती बरी नव्हती, खोकला वाढला होता. दिवस थंडीचे होते, त्यामुळे डॉक्टरांनी पेनिसिलीन घेण्याचा सल्ला दिला. त्यावर गांधीजी म्हणाले, ‘‘रामनाम हेच माझे पेनिसिलीन आहे.’’ अखेरच्या काही दिवसांत पुन्हा एकदा गांधीजी मृत्यूची भाषा करू लागले होते. गांधीजींच्या प्रार्थना सभेच्या जागी, २० जानेवारी १९४८ रोजी बॉम्बस्फोट झाला. त्याप्रकरणी तरुणाला अटक करण्यात आली. गांधीजी डगमगले नव्हते. त्यानंतरच्या प्रार्थना सभेत ते म्हणाले, ‘‘माझ्या अवतीभोवती गोळीबार सुरू असताना मला मरण आले, तर रामाचे नाव माझ्या मुखी आले पाहिजे, ही माझी प्रार्थना आहे.’’ अखेर ३० जानेवारी १९४८ रोजी प्रार्थना सभेला जाताना गांधीजींचा खून झाला. शेवटचा श्वास घेताना गांधीजींनी हात जोडले आणि ते उद्गारले, ‘‘हे राम..!’’ गांधीजींच्या मनातला राम कोणता होता, यासंबंधी विनोबांनी आपल्या आठवणींत लिहिले आहे, ‘गांधीजींनी हे रामाचे नाव घेतले, तो राम कोणता? हा तो राम, ज्याचे नाव दशरथाने आपल्या मुलाला ठेवले. परशुराम, बलराम, रामभाऊ यांच्या पित्यांनीही आपल्या मुलांना त्याचेच नाव ठेवले होते. दशरथाचे राम मोठे अवतारी पुरुष होऊन गेले; पण हे जे ‘रामनाम’ आहे, ते दशरथाच्या रामापेक्षाही प्राचीन आहे. रामनामवाला राम सर्वांच्या हृदयात रममाण होणारा परमेश्वर आहे आणि या रामाचे नावच गांधीजींनी घेतले.’ गेल्या वर्षी अयोध्या येथे राम मंदिराचे भूमिपूजन करताना पंतप्रधानांनी गांधीजींचा उल्लेख केला. ‘‘गांधींनी रामनामाचे माहात्म्य ओळखले होते, त्यांना त्याची अनुभूती सतत येत होती. तरी एका ठिकाणी ते म्हणाले, ‘परमेश्वराचे दर्शन मला झालेले नाही; पण माझ्या अवतीभोवती जे लक्षावधी लोक आहेत... नाडलेले, पिचलेले हे सगळे लोक मला दिसत आहेत. मला परमेश्वर त्यांच्यात दिसतो.’ अशा सर्वसामान्यांसाठी आपल्या लोकशाहीने काम केले पाहिजे, तरच रामराज्य निर्माण होईल, ही त्यांची श्रद्धा होती आणि विश्वासही!’’ आता लवकरच राम मंदिर उभे राहील; पण गांधीजींच्या संकल्पनेतील रामराज्य साकार झालेले असेल का, की ते स्वप्नच राहील हा प्रश्न सर्व सुजाण नागरिकांच्या मनात निर्माण होत राहील!

(लेखक ज्येष्ठ पत्रकार आहेत.)