Saisimran Ghashi
2 हजार वर्षांपूर्वी मुंबई कशी होती हे दाखवणारे जेम्स फर्ग्युसन (१८५०) यांनी काढलेले कान्हेरी लेणी (मुंबई) छायाचित्रे आहेत
त्या काळी मुंबई परिसर (विशेषतः बोरिवली भाग) बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी एक प्रमुख ठिकाण होते. कान्हेरी लेणी बौद्ध भिक्षूंना शिक्षण, ध्यान व निवासासाठी वापरली जात होती
इ.स. पहिल्या शतकापासून १०व्या शतकापर्यंत खडकात कोरलेल्या १०९ लेण्यांचा समूह म्हणजेच कान्हेरी. हे प्राचीन भारतातील सर्वात मोठ्या मानवनिर्मित गुहांपैकी एक आहेत.
या काळात मुंबईचा परिसर विविध स्थानिक वंशांनी आणि व्यापारिक समुदायांनी व्यापलेला होता. लेण्यांतील शिलालेखांमधून आर्थिक देणग्या आणि व्यापाराची माहिती मिळते.
कान्हेरी लेणी हे बौद्ध भिक्षुंसाठी ध्यान व शिक्षणाचे केंद्र होते. येथे विविध उपनिषद, सूत्रे आणि धर्मशास्त्रे शिकवली जात असत.
लेण्यांच्या चित्रशैलीतून दिसते की, समाजात वेगवेगळ्या वर्गांचे लोक व्यापारी, भिक्षू, कारागीर यांचा सहभाग होता. ही लेणी लोकवर्गांच्या सहभागाने उभारली गेली होती.
कान्हेरी लेण्यांमध्ये पाण्याचे टाकं, जलवाहिन्या, आणि नैसर्गिक झरे यांचा पुरावा आहे, ज्यामुळे त्या काळातील मुंबई ही नैसर्गिकदृष्ट्या समृद्ध होती.
कान्हेरी लेणी सध्या संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात आहेत आणि युनोस्को जागतिक वारसास्थळाच्या यादीत समाविष्ट होण्यासाठी नामनिर्देशित आहेत. त्या काळातील मुंबईचे सांस्कृतिक, धार्मिक व स्थापत्य महत्त्व दाखवतात.