झटपट सावरकर

मला दिसू लागले ते पोरसवदा चवदा वर्षीय सावरकर । चापेकरांच्या बलिदानाने विव्हळ झालेले विनायकाचे ते बालमन। चापेकरांनंतर त्याचे अपूरे कार्य कोण पूर्ण करणार? म्हणून कासावीस झालेला त्याचा जीव । इतर कोणी का? मीच का नाही ! म्हणून ठरलेला तो वज्रनिश्चय ! ती रूधिरप्रिया अष्टभूजा अन् ती रूधिराभिषेक करणारी अन् करविणारी प्रतिज्ञा; शत्रूस मारता मारता मरेतो झुंजण्याची । चापेकरांच्या संत्रस्त आत्म्याला ---

कार्य सोडुनि अपूरे पडला

झुंजत खंती नको पुढे

कार्या चालवू तुमच्या अम्ही

पराक्रमाचे गिरवित धडे

असे आश्वासन देणारा बाल विनायक । तो चापेकराचा फटका । पन्नास वर्षे छापता न आलेला तरीही सव्वाशे वर्षे जगलेला पोवाडा । मग प्लेगचा हाहाःकार । प्लेगची वडिलांना; अण्णांना झालेली लागण । अण्णांचा मृत्यू । माते पाठोपाठ पित्याचा जाण्याने सोळाव्या वर्षी आलेलं ते पोरकेपण । अनाथपण । अन् त्यावरही मात करून उरलेले देशप्रेम ।

ते नासिक । ती तिळभांडेश्वर गल्ली । तो मित्रमेळा । तो अभिनव भारत । 'तो तोफे आधी मरे न बाजी' सांगणारा; 'चला घालु स्वातंत्र्यसंगरी रिपुवरी घाला' ची हाक देणारा बाजी प्रभुचा पोवाडा। तो शत्रूरूधिराने तहान भागवायला सांगणारा सिंहगडाचा पोवाडा । ते बाबा सावरकर । ते बाळ सावरकर। ते वि. म. भट । अन् आजाराच्या बेहोषीतही इंग्रजांशी लढता लढता धारातीर्थी पडलेले विनायकाचे सहकारी ते म्हसकर । 'रणाविण स्वातंत्र्य कोणा मिळेना' ची रणगर्जना करणारा तो पांगळा तरीही दुर्दम्य इच्छाशक्तीचा गोविंद । तो गणेशोत्सव । ती शिवजयंती । ते मेळे अन् ते मेळावे नाशिकच्या तपोभूमीला क्रांतीभूमी बनविणारे ।

मुक्काम पुणे । ते युवा सावरकर । ते 'तुजविण जनन ते मरण' ची आर्त साद घालणारे स्वतंत्रतेचे स्त्रोत्र । ती शिवरायाची आरती | ती विदेशी कापड्यांची भली मोठी होळी । ते लोकमान्य टिळक अन् काळकर्ते परांजपे । अन् त्यांच्या देखत होळीची धग फिकी वाटायला लावणारे युवा विनायकाचे ते ज्वलजहाल वक्तव्य । ती वसतिगृहातून हकालपट्टी। तो देशभक्तीसाठीचा दंड । अन् 'हे आमचे गुरूच नव्हेत'ची केसरीची सिंहगर्जना ।

ती मुंबई । तो मुंबईचा किनारा । तो लहानगा प्रभाकर । त्याचा तो घेता घेता घ्यायचा कायमचा राहून गेलेला मुका। ती नौका । ते हरनामसिंह । ते शिष्टाचारी । ते शीख सहकारी। अन् बोटीवरच विनायकाने त्यांना दिलेली क्रांतीकार्याची दीक्षा । मातृभूमीच्या दास्यविमोचनाची दीक्षा । ती तारकास पाहून स्फुरलेली कविता । तीमधील त्या अदभुत रम्य कल्पना अन् तत्वज्ञानाची उंचच उंच झेप ।

ते लंडन । सातासमुदावर राज्य करणाऱ्या इंग्रजांची राजधानी । लंडनचे ते वैभव, लंडनची ती सुबत्ता, लंडनचे ते सामर्थ्य । अन् त्याने दीपून गेलेले, दबून गेलेले तेथील हिंदी तरूण, हिंदी राजकारण । ते इंडिया हाऊस । ती विनायकाची फ्री इंडिया सोसायटी । ते शामजी कृष्णवर्मा। । ते बॅरिस्टर राणा। त्या मादाम कामा। ते हरदयाळ, अय्यर, बापट, ग्यानचंद वर्मा, भाई परमानंद अन् मदनलाल ढिंग्रा । आणि या साऱ्यांना क्रांतीची दीक्षा देणारा तो तेवीस वर्षीय विनायक । समाजवादी परिषदेत, लेनिनच्या उपस्थितीत तो स्टुटगार्डला फडकलेला स्वतंत्र हिंदुस्थानचा झेंडा । विनायकाच्या भावविश्वातील तिरंगा ।

विनायकाचे तो माझिनी । माझिनीची ती 'नाही नाही राष्ट्रे कधीही मरत नसतात' हे त्रिकालाबाधित सत्य गर्जून सांगणारी २६ पानी उर्जस्वल, प्रस्फूर्त प्रस्तावना । इंग्रजी साम्राज्याची झोप उडविणारे ते १८५७ चे स्वातंत्र्यसमर । १८५७ चा प्रयोगसिद्ध नि प्रस्फोटक इतिहास । प्रसिद्धीपूर्वीच दोन राष्ट्रांनी जप्त केलेले ते ग्रंथरूपी रसायन । तरीही इंग्रजांच्या नाकावर टिच्चून झालेले त्याचे प्रकाशन । ती बॉम्बची विद्या । ते बॉम्बहूनही भयानक पत्रक । भावाच्या जन्मठेपेने खचून न जाता 'धन्य धन्य अपुला वंश ' ची गर्जना करणारे ते सांत्वनमधून स्रवणारे धैर्य । अन् सर्वस्व मातृभूमीच्या नावे केल्याची घोषणा करणारे ते दिव्य मृत्यूपत्र ।

आणि...आणि तो कर्झन वायलीचा कपाळमोक्ष । ती धिंग्राच्या निषेधाची उधळलेली सभा । ते सभा उधळण्याचे कारण देणारे मुत्सदी निवेदन । अन् देशोदेशीच्या वृत्तपत्रात प्रसिद्ध केलेले ते हुतात्मा मदनलालचे पोलिसांनी दाबून ठेवलेले निवेदन । तो ब्रायटनचा समुद किनारा । ती सागराला घातलेली 'ने मजसी ने 'ची आर्त साद । तो अगस्तीचा धाक । ते पॅरिस । अटकेची शक्यता असतानाही लपून न बसता; लंडनला मारलेली धडक । लंडनचे ते कारागृह । ती कराल काला छिन्नमुंडा दूजी मूर्ती । चार वर्षापूवी लंडनला पोहोचलेला सामान्य विद्यार्थी विनायक अन् आता बेड्यात जखडून भारतात आणला जाणारा आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचा क्रांतीचा तत्वदर्शी नेता वीर सावरकर !

तो मार्सेलसचा किनारा । ती मोरिया बोट । बोटीचे ते पोर्टहोल । अन् यमालाही धडकी भरवणारे ते अदभुत साहस । तो फ्रान्सचा किनारा । ते क्षणाचे क्षणात हरवलेले स्वातंत्र्य । क्षणाच्या स्वातंत्र्यात उभा करून ठेवलेला आंतरराष्ट्रीय तिढा ।

पुनः अटक| पुन्हा बंदीवास| पुनः छळ । ते दीर्घ उसासे । ती उदासिनता । अन् त्यावर मात करत 'अनादी मी अनंत मी ' चा जयघोष करणारे ते अदम्य आत्मबल ।

आणि... आणि विनायकाच्या या साहसात चव्हाट्यावर आलेली आपली इज्जत वाचवायला हेगमध्ये धडपडणारे ते फ्रान्स अन् ते इंग्लंड ।

मग तो खटल्याचा फार्स । ती दोन जन्माची जन्मठेप । दोन जन्माचे देशकार्य एकाच जन्मात करणाऱ्या देशभक्ताचा शत्रूने केलेला गौरव । ते डोंगरीचे कारागार । पतीपत्नीची ती विदीर्ण तरीही विलक्षण भेट । भग्नतेतही पाहिलेले ते भव्य विश्व संसाराचे स्वप्न ।

ते अंदमान, ते कदान्न, त्या जळवा, ते जावरे, तो कोलू, ती दंडाबेडी, ती हातबेडी, ती काथ्याकूट अन् ती गळ्यापासून हातापायाला जखडणारी बेडी अन् तिच्यावर डी-डेंजरस या अक्षराने कोरलेली ती सन्मानपट्टीका । भारतरत्नची पट्टी मिरविणारे खोऱ्याने मिळतील पण अशी पट्टी मिळविणारा विनायक विरळाच ।

या सगळ्यावर मात करीत केलेली ती कैद्यांची साक्षरता चळवळ । ते शुदधी आंदोलन । ते ग्रंथालय आणि…आणि ती अंदमानच्या काळकोठडीत काट्याखिळ्यांनी कोरलेली काव्यलेणी । कमला, गोमांतक, महासागर, विरहोच्छ्वास, सप्तर्षी, दहा हजार पंक्तिंची कविता । काळकोठडीत जन्मूनही कालातीत असलेली । छळाने कला जोपासणारा तो अद्भुत काव्ययोग।

रत्नागिरी पर्वाचा आरंभ । जनहिताचे ध्येय । जातींचे समूळ उच्छेदन । ती सहभोजने । ते सार्वजनिक सत्यनारायण, गणेशोत्सव । ते पतितपावन मंदिर । तो 'सूतक युगांचे सुटले रे ' गात गात विठ्ठल मंदिराच्या गाभाऱ्यात पोहोचलेला शिवू भंगी । पूर्वास्पृश्यांचा विठ्ठल मंदिर प्रवेश । तो जाळलेला जन्मजात अस्पृश्यतेचा पुतळा | आंबेडकराच्या जनताला दिसलेले बुद्धरूपातील सावरकर । वि. रा. शिंदेचे ते सावरकरांवर जीव ओवाळून टाकणे । समाजक्रांतीकारक सावरकर|

ते अंधश्रदेविरुद्धचे युद्ध। गाय माता नव्हे उपयुक्त पशूचा प्रहार | यंत्र-तंत्राचा, आधुनिकतेचा पुरस्कर्त विज्ञाननिष्ठ सावरकर |

ते नेपाळी आंदोलन | त्या लिपी अन् भाषा सुधारणा | संसद, महापौर, चित्रपट, दूरदर्शन, दूरध्वनी या आणि अशा अनेक शब्दांचा निर्माता विनायक | विनायकाच्या भेटीला आलेले गांधी, भगतसिंह, अय्यर, सांन्याल, हेडगेवार, माधव ज्युलियन, डॉ. केतकर, युसूफ मेहेर अली आदि अनेक…

तो श्रदधानंद । ते जात्युच्छेदक निबंध । ते विज्ञाननिष्ठ निबंध। त्या अंधश्रद्धा निर्मूलक कथा । ती उद्बोधक नाटके उःशाप, उत्तरकिया, सन्यस्य खड्ग । ते आत्मचरित्र माझी जन्मठेप । ते हिंदुत्व । ती हिंदुपदपादशाही । ते रणशिंग । डोळे उघडायला लावणारी ती कादंबरी मोपल्याचे बंड ।

रत्नागिरीतून सुटका । ती मुंबई | तो सर्वपक्षीय सत्कार । ते मानवेंद्र नाथ रॉय, लेनिनचे सहकारी, मॅक्सीकोतील क्रांतीचे महान नेते । खास धोतर जोड्यात? मना, जपून ठेव तो अत्यदभुत क्षण | युगायुगातून उगवणारा; शाश्वत टिकणारा | चिरकाल आठवला जाणारा क्षण | मानवेंद्र नाथांनी विनायकाच्या पद कमलांना स्पर्श केला | एका जागतिक किर्तीच्या कम्युनिस्ट धुरंधराने दुसऱ्या जागतिक कीर्तीच्या युगपुरुषाला | एका उत्तुंग कर्तृत्वाने दुसऱ्या उत्तुंग कर्तृत्वाला | स्वतः पेक्षा वयाने केवळ चार ; होय केवळ चार वर्षे मोठ्या असलेल्या महापुरुषाला दिलेली सार्वजनिक मानवंदनाच होती ती | 'धन्य ! धन्य !!' काळ स्वतःशीच पुटपुटला | जे टीचभर कर्तृत्वाच्या पण ढीगभर डांगोरा पिटणाऱ्या हीन मनोवृत्तीला जमत नसते, ते उत्तुंग कर्तृत्वाच्या भव्य मनोवृत्तीला सहज जमून जाते | धन्य मानवेंद्रा ! धन्य विनायका !!

२७ वर्षे इंग्रजांच्या कैदेत अन् नजरकैदेत घालविल्यावर वयाच्या ५४ व्या वर्षी राजकारणात घेतलेली ती उडी । ती काँग्रेसच्या मंडपात एका कोपऱ्यात चालणारी हिंदुमहासभा । विनायक स्पर्शाने तिची झालेली राष्ट्रीय महासभा । तिची ती महाअधिवेशने । कर्णावती, नागपूर, कोलकाता, मदुरा, भागलपूर अन् कानपूर । तो भागलपूरचा सविनय कायदेभंग नि तो भागलपूरचा विजय । तो भागानगरचा निःशस्त्र लढा नि तो भागानगरचा विजय । ते राजनीतीचे हिंदूकरण नि हिंदूंचे सैनिकीकरण । ते रासबिहारीचे अनावृत पत्र | ती रासबिहारींची सार्वजनिक मानवंदना । ते सुभाषचे भेटणे। ते सुभाषचे रूपांतरण । सत्याग्रही ते सशस्त्र क्रांतिकारी सुभाष । तो सैनिकांचा उठाव । अखंड भारताचा एकहाती लढा । विनायकाच्या कर्तृत्वाचा अपूर्व अध्याय |

आणि...आणि...ती क्षयाची भावना । ती राजनीतीतून निवृत्ती । तो भारतराष्ट्राच्या वैभवाचा क्षण । पण अखंडत्वाचा ऱ्हास । ती विभाजनाची व्यथा । तो तीन तृतीयांश ध्येयपूतीचा आनंद ।

मग…मग ती गांधी हत्या । तो अश्लाघ्य आरोप । तो स्वजनांनी टाकलेला कूटील डाव, नीचतेचा कळस, करंटेपणाची पराकाष्ठा । ती स्वजनांनी केलेली प्रताडना । तो स्वतंत्र भारतातील इंग्रजी मनोवृत्तीच्या शासकांशी लढा । अन् पुन्हा विजय । तीे निःष्कलंक सुटका । कृतघ्न भारत अन् कृतार्थ विनायक ||

अभिनव भारताची सांगता । ती सहा सोनेरी पाने । लोकमान्यांची शताब्दी ।ती १८५७ ची शताब्दी । दिल्लीतील ती प्रचंड सभा । तो मृत्युंजय दिन । ते पत्नीचे जाणे| तो श्राद्धादि कर्मकांडाला नकार | तो आत्महत्या आत्मार्पण लेख । ती विद्युत दाहिनीत जळण्याची अंतिम इच्छा । मरणाच्या शेवटच्या घडीपर्यंत टिकलेली अढळ विज्ञाननिष्ठा | ते मृत्युला आवाहन । ते प्रायोपवेशन । तो भीष्मनिग्रह । अन् ते मृत्युला थिजवून निघून जाणे । एका हुतात्म्याचे महात्मा बनणे । ते कृतार्थ जीवन । हे कृतकृत्य मरण । उत्कट, भव्य जीवनाला भव्योदात्त मरणाचा चढलेला साज । मराठी रसिकांनो ! हा घ्या विनायकाच्या शतपैलू जीवनाचा झटपट आलेख ।

- डॉ. नीरज देव

(लेखक मनोचिकित्सक असून दशग्रंथी सावरकरने सन्मानित आहेत)