हेल्थ वेल्थ : तणाव आणि हृदयविकाराचा धोका

- विकास सिंह, संस्थापक, फिटपेज ॲप

तणाव हा जीवनाचा भाग असून, त्याचा शरीराच्या सर्व भागांवर परिणाम होतो. प्रत्येकजण वेगवेगळ्या प्रकारे तणावाचा अनुभव घेत असतो. त्यावर आपापल्या पद्धतीने प्रतिक्रियाही व्यक्त करत असतो. एखाद्याला तणावपूर्ण परिस्थिती म्हणून जे दिसू शकते, ते दुसऱ्‍यासाठी काही प्रमाणात चिंतेचे कारण असू शकते. मात्र, तणाव नेहमीच वाईट नसतो. तो तुम्हाला अधिक चांगले काम करण्यास प्रोत्साहित करत असतो.

नवीन घरात जाणे, महाविद्यालयात जाणे किंवा लग्न करणे हे तणावपूर्ण परिस्थितीसारखे वाटू शकते, मात्र प्रत्यक्षात ते तुम्हाला आयुष्यात पुढे जाण्यास मदत करतात. दुःख मात्र उलट परिस्थिती निर्माण करते. घरातील दुःखद घटना, आर्थिक समस्या किंवा कामाच्या ठिकाणी असलेले नकारात्मक वातावरण हे दुःखाचे स्रोत असू शकतात. त्याचा तुमच्यावर मानसिक तसेच शारीरिकरित्या परिणाम होऊ शकतो. काही प्रमाणात तणाव हाताळण्याची शरीराची क्षमता असते, मात्र दीर्घकालीन ताण किंवा तणाव विविध प्रकारच्या आरोग्य समस्यांना जन्म देऊ शकतात. त्याचा झोप, भूक आणि मूडवरही परिणाम होऊ शकतो.

तणावामुळेही हृदयविकार होतो?

ताणाचे शरीरावर विपरीत परिणाम होतात किंवा आहे ती परिस्थिती अधिक वाईट होते, यात शंकाच नाही. निद्रानाश, डोकेदुखी, थकवा, घाम येणे, चिंता आणि पोटाच्या समस्या यांसारखी तणावाची काही सामान्य लक्षणे असली तरी, दीर्घकालीन ताण हा हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आजार होण्याच्या जोखमीशी जोडला गेला आहे. हा धोका धूम्रपान, उच्च रक्तदाब किंवा कोलेस्टेरॉल पातळी यांसारख्या इतर घटकांच्या बरोबरीने आहे. तणावपूर्ण परिस्थितीमुळे घटनांची मोठी मालिकाच घडू शकते. रक्तप्रवाह तसेच हृदयाच्या कार्यावर परिणाम होतो. तणाव तुम्हाला लढण्यास प्रवृत्त करत असतो. त्यामुळे तुम्हाला आव्हानात्मक परिस्थितीचा सामना करण्यास मदत होते.

तुमचे शरीर कॉर्टिसॉल आणि एड्रेनालाईनसारखे तणाव संप्रेरक तयार करत असतात. त्यामुळे हृदय आणि श्वासोच्छवासाचे प्रमाण वाढते आणि स्नायूंवर एक प्रकारचा ताण येतो. तणाव तीव्र होतो, तेव्हा शरीर अलर्ट मोडवर जाते. शरीरातील तणाव संप्रेरकांची उच्च पातळी शारीरिक बदलांचा वेध घेते. कॉर्टिसोलच्या दीर्घकाळापर्यंत उच्च पातळीमुळे एखाद्या व्यक्तीच्या शरीरात कोलेस्टेरॉलची पातळी वाढणे, वजन वाढणे, साखरेच्या (ग्लुकोजच्या) चयापचयातील समस्या निर्माण होऊन मधुमेहासारखी स्थिती निर्माण होते. काहीवेळा मानसिक आरोग्याच्या समस्या निर्माण होऊन नैराश्य आणि हृदयासह अन्य स्नायू कमकुवत होऊ शकतात.

या समस्या काही काळानंतर विकसित होत असल्या, तरी त्याच्या बदलांचा परिणाम होऊन हृदयविकाराच्या झटका येण्याची परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. अनेक व्यक्ती तणाव दूर करण्यासाठी मद्यपान आणि धूम्रपान करणे किंवा अति खाणे यांसारख्या चुकीच्या जीवनशैलीचा अवलंब करतात. यामुळे हृदयाच्या आरोग्यावरही विपरीत परिणाम होऊ शकतो. या सर्व घटकांमुळे मधुमेह, उच्च रक्तदाब, मेटाबॉलिक सिंड्रोम इत्यादी जीवनशैलींची संबंधित आजार होऊ शकतात. खरेतर, हृदयविकाराच्या प्रमुख कारणांपैकी ही महत्त्वाची कारणे आहेत.

तणावाचा आणि हृदयाचा संबंध

तणावामुळे थेट हृदयविकाराचा झटका येऊ शकत नाही. तथापि, अचानक तीव्र स्वरूपाच्या ताणामुळे हृदयविकाराच्या झटक्यासारखी घटना घडू शकते. छातीत दुखणे, घाम येणे, धडधडणे आणि धाप लागणे यांचा विचार केला पाहिजे. या स्थितीत नेहमीचे ट्रिगर म्हणजे अचानक भावनिक ताण, म्हणजेच एखाद्या प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू, तीव्र राग किंवा अचानक नुकसान होणे, फेफरे येणे, दम्याचा तीव्र झटका किंवा काही औषधांचे दुष्परिणाम यासारख्या शारीरिक समस्यांमुळे काही घटना समोर येतात. मात्र, हृदयाशी संबंधित घटनांपैकी केवळ २ टक्केच जीवघेण्या असतात.

कोणाला धोका अधिक?

• अति काळजी करणारे, हवाई वाहतूक नियंत्रक, अग्निशमन यांसारख्या उच्च तणावाच्या परिस्थितीत काम करणारे लोक

• ‘टाइप-A’ व्यक्तिमत्त्व असलेले लोक, ज्यांना ‘वर्कहोलिक्स’

• म्हणून ओळखले जाते. हे लोक कायम अस्वस्थ असतात. ध्येय साध्य केले असले, तरीही काम करणे थांबवणे त्यांना कठीण जाते. संशोधनात असे लक्षात आले आहे, की या लोकांना आरामशीर आणि ‘रुग्ण प्रकार-बी’ व्यक्तिमत्त्व असलेल्या लोकांपेक्षा जास्त तणाव पातळीमुळे हृदयविकाराचा झटका येण्याची शक्यता दुप्पट असते.

• कुशिंग सिंड्रोम नावाच्या आजाराने ग्रस्त असलेल्यांना, जिथे शरीरात स्टेरॉइड्सचे प्रमाण जास्त असते.

• विशिष्ट रोग परिस्थितींच्या व्यवस्थापनासाठी दीर्घकाळ स्टेरॉइड्स घेत असलेले लोक.

तणाव कमी केल्यास हृदयविकार टळतो?

निश्चितपणे. तणावाची पातळी कमी केल्यास शरीरात तणावामुळे होणारे बहुतेक शारीरिक आणि जैवरासायनिक बदल कमी होतात. ताण व्यवस्थापन तंत्राचा उद्देश शरीराच्या प्रणालीला ठराविक कालावधीत मजबूत बनवणे आहे. त्यामुळे हृदय गती कमी होऊन हृदयाचे स्नायू मजबूत आणि अधिक कार्यक्षम होतात. शरीरातील रक्तवाहिन्यांना देखील यामुळे आराम मिळतो. परिणामी हृदय आणि इतर महत्त्वाच्या अवयवांना रक्तप्रवाह वाढतो. आहारातील बदल आणि नियमित व्यायामासारख्या जीवनशैलीतील बदलांसह ताण व्यवस्थापन, वजन कमी करण्यास, रक्तातील ग्लुकोज आणि कोलेस्टेरॉलची पातळी कमी करण्यास, मनःस्थिती सुधारण्यास आणि एकूण आरोग्यावर आणि आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम करण्यास मदत करते.

तणाव व्यवस्थापनासाठी टिप्स

• तुम्हाला तणावाची कोणतीही लक्षणे आढळल्यास तज्ज्ञांची मदत घ्या.

• ताण व्यवस्थापनासाठी औषधे सहसा फायदेशीर नसतात. तथापि, चिंता किंवा नैराश्याच्या प्रसंगी सकारात्मक परिणाम करण्यासाठी उपयोगी पडू शकतात. अर्थात, औषधे केवळ वैद्यकीय देखरेखीखाली घेतली पाहिजेत.

• ध्यान आणि विश्रांती तंत्र अवगत केले पाहिजे.

• मित्र आणि कुटुंबासह चांगले संबंध ठेवावेत.

• निरोगी संतुलित आहार, कॅफिनचा कमी वापर

• तणावाचा सामना करण्यासाठी धूम्रपान, ट्रँक्विलायझरमध्ये पॉपिंग किंवा मद्यसेवन टाळा

• नियमित व्यायामामुळे शरीरात ‘एंडोर्फिन्स’ नावाच्या चांगल्या रसायनांची पातळी वाढते, त्यामुळे शारीरिकबरोबर मानसिक आरोग्यही सुधारते.

• कामाच्या ठिकाणी ताण व्यवस्थापन करताना पैशांचे योग्य व्यवस्थापन, सहकाऱ्यांशी चांगला संवाद, वेळेचे व्यवस्थापन, कामाच्या ठिकाणी ताण व्यवस्थापन ही काही तंत्रे ‘नॉइश’ या संधोशन संस्थेने कामगार आरोग्याच्या दृष्टिने सुचवलेली आहेत.

हृदयाच्या आरोग्याचा ताण व्यवस्थापनाशी जवळचा संबंध आहे. हृदयविकाराचा झटका येण्यासाठी तणाव हा अप्रत्यक्ष घटक असला तरी, त्याचे सुयोग्य व्यवस्थापन केल्यास ‘हार्ट अटॅक’ येण्याची शक्यता कमी करते. तणावमुक्त हृदय हेच निरोगी हृदय आहे.