गजनृत्याकडे तरुणाईची पाठ

गजनृत्याकडे तरुणाईची पाठ

झरे - लोककला व लोकनृत्यांची माणदेशची ओळख असलेल्या गजनृत्याकडे नव्या पिढीने पाठ फिरवली आहे. रोजगार-शिक्षणामुळे आलेले सामाजिक बदल अशा अनेक कारणांमुळे आटपाडीसह दुष्काळी माणदेशातील गावागावांतील हा खेळ-कलाप्रकारास उतरंड लागली आहे.

गजनृत्य ही माणदेशाची ओळख. स्थानिक बोलीभाषेत गजीनृत्य म्हणूनही हा खेळ परिचित आहे. जाणकारांच्या मते किमान सुमारे दीड-दोनशे वर्षांची ही नृत्यपरंपरा असावी. प्रामुख्याने माणदेशाचा भाग असलेल्या तीन जिल्ह्यांतील खानापूर, आटपाडी, माण, खटाव, सांगोला, माळशिरस, जत, कवठेमहांकाळ या तालुक्‍यांत गजनृत्य (गजीढोल) खेळ मोठ्या प्रमाणात खेळला जातो. नृत्य करणारा गजी, ढोल वाजवणारा ढोल्या, गजाची घाई लावणारा म्होऱ्या अशी यातल्या खेळाडूची ओळख आहे. या खेळात म्होऱ्याची भूमिका महत्त्वाची असते. पथकातील सुमारे पंचवीस-तीस जण रंगीत रुमाल उडवत तालबद्ध नृत्य करतात. तीन बटनी नेहरू शर्ट, डोक्‍यावर तुरा काढलेला फेटा, दोन्ही हातात रुमाल, कमरेलाही रंगीत रुमाल व विजार किंवा धोतर घातलेल्या पोशाखातील सर्वांना पाहणे आनंददायी असते.

या खेळाला काही ठिकाणी चुळण असंही म्हटले जाते. ढोलवादकाच्या टिपरीनुसार चाल बदलते. यात त्याचे हावभाव, पायांची हालचाल महत्त्वपूर्ण असते. आवाजातील चढउताराप्रमाणे नृत्याला गती येत असते. सनई, सूर, तुतारीने नृत्यात ताल निर्माण होतो. गजनृत्याचे ५५ प्रकार आहेत. त्यांना ‘घाय’ असं म्हटलं जातं. खेड्यात सणासुदीला व अनेक महत्त्वाच्या कार्यक्रमाच्या ठिकाणी गजनृत्याचे सादरीकरण केले जाते. चपळता, कल्पकता, बुद्धिमत्ता आणि नैसर्गिक रचनाबद्ध असा तो नृत्यप्रकार असल्याने गजीढोल या नृत्याची  रचना वैशिष्ट्यपूर्ण अशीच आहे. एक वैशिष्ट्य म्हणजे वाद्यांच्या तालावरून रांगडे स्वर, खणखणीत आवाज आणि जोशपूर्ण वातावरणात केलं जाणारं जोमदार गजनृत्य टिकावं असं प्रत्येकाला वाटते; मात्र काळाची आव्हाने या खेळप्रकारासमोर उभी आहेत.

२० वर्षांपासून म्होरक्‍या म्हणून मी घाय लावतो.  कोणतंही मानधन नाही. कामधंदा सोडून त्याला वेळ द्यावा लागतो. बक्षीस रूपात मिळणारे पैसेही मंडळाला जमा करावे लागतात. या खेळाचा नादच लागतो. वेळ जातो. पैसे मिळत नाहीत. नव्या पोरांना समजून सांगतानाही वेळ जातो. तरुण मंडळी आता खेळायला लाजतात. आता कुणाला यासाठी वेळ आहे?
- सिद्धू थोरात,
गुळेवाडी

गेल्या पंधरा वर्षांपासून मी ढोल वाजवतो. धनगरच नव्हे तर सर्व जातीधर्माचे लोक खेळतात. काम सोडून त्याला वेळ द्यावा लागतो, तरच त्यातील बारकावे (तिढे) समजतात. ढोले आणि म्होरे याची सांगड असेल तर खेळ चांगला होतो. शरीराचा पूर्ण व्यायाम करणाऱ्या या खेळासाठी तरुण पिढीला वेळ नाही. कमाई काही नाही झाली तर पदरमोडच. सहजासहजी खेळ जमत नाही. आमच्यासारख्या कलावंतांना मानधन मिळाले तर बरे होईल. तरुणांनाही आकर्षण वाटेल.
- एकनाथ मोटे,
सुखदेव मोटे

 

Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Related Stories

No stories found.
Esakal Marathi News
www.esakal.com