आनंदाविषयी गांभीर्याने बोलू काही (अतिथी संपादकीय)

"आनंदाचे डोही आनंद तरंग' या संत तुकारामांच्या अभंगाने आणि "आनंदी आनंद गडे इकडे तिकडे चोहीकडे' या बालकवींच्या कवितेने मराठी मनांत घर केले आहे. तुकाराम महाराजांना आणि बालकवींना आनंदाची कोणती जातकुळी अभिप्रेत होती? हा आनंद आणि तो ज्याला होतो त्यांच्यात द्वैत असते की अद्वैत? आपल्या निव्वळ असण्याची प्रतीती, आपण आहोत हाच एक आनंद असतो काय? तुकोबांना आणि बालकवींना सत्‌, चित्‌, आनंद या त्रयीतला आनंद अभिप्रेत आहे काय? अपूर्णतेकडून पूर्णत्वाकडे होणाऱ्या मनुष्याच्या प्रवासालाच स्पिनोझा हा तत्त्वज्ञ आनंद असे म्हणतो, तेव्हा त्याला काय म्हणायचे असते? हा आनंद आणि आपल्या जगण्याचा संबंध कसा लावायचा? मनुष्येतर प्राण्यांना आनंद होतो काय? ते जगण्याचा किंवा जगण्यातील आनंद घेऊ शकतात काय? हे आणि असे प्रश्न तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात मोडत असले, तरी आनंदाचे तत्त्वज्ञान (फिलॉसॉफी ऑफ एंजॉयमेंट) असे काही नसते. 

तत्त्वज्ञानाचा गंधही नसताना जगण्याचा किंवा जगण्यातील आनंद तुम्ही- आम्ही घेतच असतो. दैनंदिन जीवनात आपण वाचन, मित्रांबरोबर गप्पा, उत्तम संगीत ऐकणे, निसर्गात हिंडणे, चविष्ट खाणे, खेळ खेळणे अशा नानाविध गोष्टींतून आनंद मिळवीत असतो. आवडत्या गायकाचे गायन ऐकून आनंद होतो; तसेच संगीत हा प्रकारच आपल्याला आनंददायी वाटतो. विशिष्ट ठिकाणी प्रवासाला जाण्यात आनंद वाटतो, तसाच प्रवास हा एकूणच प्रकार आपल्याला आनंददायी वाटतो. विशिष्ट आणि सामान्य यातल्या फरकाला तत्त्वज्ञ "टाइप-टोकन फरक' असे म्हणतात. दैनंदिन जीवनातल्या अनेक गोष्टींचा आनंद घेण्यासाठी आपल्यात विशेष क्षमता असण्याची गरज नसते. मात्र शास्त्रीय संगीतासारख्या गोष्टीचा आनंद घेण्यासाठी शास्त्रीय संगीताची थोडीतरी जाणकारी असणे इष्ट असते. 

आनंदाचा अनुभव व्यक्त करणाऱ्या समानार्थी शब्दांना सुख, समाधान, संतोष, भोग, अशा अनेक अर्थछटा संदर्भानुसार प्राप्त होतात. पण आनंद हा स्वयमेव असतो, त्याचे प्रकार नसतात. आनंदाच्या संकुचित व्याख्येत केवळ इंद्रियजन्य सुख अभिप्रेत असते. पण आनंद ही इंद्रियजन्य सुखाच्या पलीकडे जाणारी मनोवस्थाही असते. आनंदाच्या या घडणीत इंद्रियजन्य शारीरिक भाग कुठे संपतो आणि मानसिक किंवा आत्मिक भाग कुठे सुरू होतो, हे ठरविण्याची कुठलीही शास्त्रीय कसोटी नाही. म्हणूनच आनंदाचा अनुभव व्यक्त करणाऱ्या शब्दांच्या विविध छटांचे काटेकोर अर्थ लावता येत नाहीत. समाधान हा आनंदाचा एक समानार्थी शब्द आहे. पण आपण सगळे एखाद्या बाबतीत एकाच तऱ्हेने समाधानी असत नाही. प्रत्येकाची समाधानी आणि म्हणून आनंदी असण्याची कारणे आणि तऱ्हा वेगवेगळी असतात. न संपणाऱ्या इच्छांच्या संदर्भात जे मिळाले तेच खूप आहे, या जाणिवेतून होणारे समाधान आणि पर्यायाने होणारा तृप्ततापूर्ण आनंद एकीकडे, तर दुसरीकडे ज्या इच्छा केल्या आहेत त्या स्व-प्रयत्नाने आणि ज्या रीतीने पूर्ण व्हायला हव्या होत्या, त्याच रीतीने पूर्ण झाल्याचे समाधान व होणारा धन्यतापूर्ण आनंद असे दोन्ही प्रकार दिसून येतात.

एखाद्या घटनेच्या, प्रक्रियेच्या किंवा बालपण, तारुण्य आणि वृद्धत्व या आयुष्याच्या विविध टप्प्यांच्या बाबतीतही आपण समाधानी व आनंदी असू शकतो. मात्र ज्या कारणांमुळे या टप्प्यांच्या बाबतीत आपण समाधानी व आनंदी असतो, त्यावरून आपल्या एकूण आयुष्याचे वर्णन व मूल्यमापन करण्याचा कोणताही हार्ड अँड फास्ट नियम नसतो. 
आपल्या जगण्याची रीत किंवा विशिष्ट पद्धती (स्टाइल ऑफ लाइफ) हीच जगण्याचा आनंद घेण्याचे साधन असते. 

कसे तरी जगून आपण जीवनाचा आनंद घेऊ शकत नाही. विशिष्ट रीतीने जगून आपण आपले जीवन घडवतो. ही विशिष्ट रीत आपल्या प्रवृत्ती, काम करण्याची धाटणी, आपली जीवनदृष्टी इत्यादींनी युक्त असते. अशी विशिष्ट रीत किंवा पद्धती ही आपल्या संमिश्र व्यक्तिमत्त्वाची अभिव्यक्ती असते. आनंद, सृजन, आत्मविश्वास, समज, खुबी, गांभीर्य, साधेपणा, दृढनिश्‍चय, सौहार्द, संवेदनशीलता, स्वतंत्र बाणा, आत्मसन्मान, अंतर्मुखता, औदार्य, आदी गुणवैशिष्ट्यांच्या कमी-अधिक तीव्रतेनुसार ज्याची त्याची जगण्याची रीत किंवा विशिष्ट पद्धती ठरते.जगण्याच्या या रीतींचे अथवा पद्धतींचे वैयक्तिक, सामाजिक, नैतिक असे विविधांगी मूल्यमापन होत असते. "स्टाईल इज द अल्टिमेट मोरॅलिटी ऑफ माईंड',असे व्हाईटहेड म्हणतात. 

इष्ट-अनिष्ट ठरविणाऱ्या नीतीची वैश्विक आणि सामाजिक-सांस्कृतिक अशी दोन अंगे असतात. याच जोडीला जीवनाचा आनंद घेणाऱ्या प्राणिमात्रांचा विचार करणारे अंग नीतीला असावे का, हा प्रश्न आहे. नैतिक आयुष्य जगण्यासाठी जीवनाचा आनंद घेणे आवश्‍यक आहे का, या प्रश्नात तुकाराम महाराजांना आणि बालकवींना अभिप्रेत असलेला आनंद अंतर्भूत आहे. 

- डॉ. शरद देशपांडे, (तत्त्वज्ञानाचे प्राध्यापक)