‘न्यूनगंड’ व ‘सोशल फोबिया’

मित्राच्या आग्रहावरून त्याच्या कंपनीत कार्यक्रमासाठी गेलो होतो. कंपनी नामांकित. presentations चालू होती. एकापाठोपाठ एक असे मुलाचे सादरीकरण सुरू झाले. जेमतेम काही सेकंद झाले असतील. त्या मुलाला बोलता येईना, दरदरून घाम फुटला. चक्कर येऊन पडतो की काय इतपत स्थिती झाली. त्याने सादरीकरण थांबवले व आत गेला.

मित्र म्हणाला, ‘हा आशिष. आयआयटी पासआउट. लवकरच गुड बाय करावा लागेल याला. नुसता मेरीटवाला असून उपयोग काय? आत्मविश्वास शून्य. इथेच नाही तर रोजच्या वागण्यातही दबलेला. मीटिंग असो, असाईनमेंट असो.’  मी म्हटलं, ‘मला भेटायचं याला. मी मदत करू शकेन. एकदम कामावरून काढू नका. याचे प्रॉब्लेम्स दूर होऊ शकतात.’

आशिष येऊन भेटला. त्याच्याशी बोलताना जाणवलं, याला लहानपणापासून ‘न्यूनगंड’ व ‘सोशल फोबिया’ आहे. इतका हुशार मुलगा, पण चारचौघात वावरताना, लोकांशी बोलताना दडपण येतं. स्वतःवरचा ताबा जातो. छातीत धडधडतं, खूप घाम येतो. ‘सर, असं वाटतं आपल्यात इतरांपेक्षा काहीतरी कमी आहे. काय ते कळत नाही. कॉलेजमध्ये असल्यापासून असं घडत गेलंय. मनात इच्छा असूनही खूप गोष्टी नाही करता आल्या. लोकं आपल्याला हसतील, आपली चेष्टा करतील असं वाटत राहायचं. कुठंही कार्यक्रमाला गेलो, अनोळखी लोकं असोत नाहीतर ओळखीचे. एकप्रकारचं दडपण यायचं. आपण यांच्यात मिसळू शकत नाही, असं वाटायचं. शिक्षण पूर्ण झालं. नोकरीसाठी मुलाखती सुरू झाल्या. तिथेही तेच. प्रश्नांची उत्तर माहिती असायची. पण, आयत्या वेळी घाम फुटायचा. काही आठवायचंच नाही. आताही असं वाटतंय की मिळालेली ही नोकरीसुद्धा हातची जाईल.’ तो रडू लागला. मी त्याला मोकळं होऊ दिलं. धीर दिला. तसा तो हळूहळू शांत झाला. 

मी म्हणालो, आशिष, तुझ्यात काहीही कमी नाही. परिस्थिती नक्की बदलेल यावर विश्वास ठेव. मी तुला मदत करीन. तुझा हा प्रश्न सुटण्यासारखा आहे. आपण दोघं मिळून यावर काम करू.’ त्याच्या चेहेऱ्यावर अविश्वास दिसत होता. डोळ्यात आशेची चमकसुद्धा. आमची काही सेशन्स झाली. त्याची आत्मप्रतिमा खूप दुबळी होती. त्याच्या रंगाविषयी, उंचीविषयी त्याला गंड होता. शाळेत, महाविद्यालयात, मुलांच्या चिडवण्यामधून तो आणखी पक्का झाला होता. लहानपणीच्या दुबळ्या आर्थिक परिस्थितीमुळे, लोकांच्या टोमण्यांमुळेही तो दुखावला होता. आपण चार लोकांत बोललो तर आपलं हसंच होईल हा समज घट्ट झाला होता. असे आणखी बरेच गंड त्याच्या मनात रुतून बसले होते.  मी त्याला काही स्वस्थतेची सेशन्स दिली. काही मनाचे व्यायाम शिकवले आणि महत्त्वाच्या टिप्स दिल्या. त्या अशा जगात प्रत्येक व्यक्ती महत्त्वपूर्ण आणि वैशिष्ट्यपूर्ण असते. तसाच तूही आहेस. प्रतिकूल परिस्थितीतून शिकून तू नोकरी मिळवली आहेस. तुझी बुद्धिमत्ता आणि कष्टाळूवृत्ती तुझी बलस्थानं आहेत. अशी सगळी बलस्थानं शोधून काढ.

या जगात प्रत्येक व्यक्ती सुंदर आहे. वेगळी आहे. आपण सर्व निसर्गनिर्मित आहोत. मग ती निर्मिती असुंदर कशी असू शकेल? रंग, उंची वगैरे परिमाणं मानवनिर्मित आहेत. त्यांच्याकडे फार लक्ष देण्यासारखं काही नाही.

दिसण्यापेक्षा तुझं असणं म्हणजेच तुझी देहबोली, तुझं वागणं, तुझा वावर, आत्मविश्वास, बोलताना वापरली जाणारी भाषा, चेहेऱ्यावरचं स्मित जास्त महत्त्वाचं.
आपण जसे आहोत तसेच्या तसे स्वतःला स्वीकारलं पाहिजे. 

आत्मविश्वास, संभाषण कौशल्य, निर्णय क्षमता, कुठल्याही प्रसंगात शांत राहून मार्ग काढण्याची क्षमता या व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या गोष्टी विकसित करता येतात, यावर विश्वास ठेव. त्यासाठी स्वतःत बदल घडवणं आवश्‍यक आहे, त्यासाठी प्रयत्न करणं आवश्‍यक आहे.

माणसं आहेत तिथे मतभेद, संघर्ष, ईर्षा, स्पर्धा, थोडंफार राजकारण असणारच. त्यानं मी अस्वस्थ होणार नाही. त्यासाठी कामाच्या ठिकाणी करायची स्वस्थतेची तंत्रे, स्वयंसूचना शिकून घेता येतात.

समोरील लोकांची संख्या, त्यांची अधिकारपदाची श्रेणीचे दडपण माझ्यावर यायचं काहीच कारण नाही. प्रत्येकजण आपापल्या ठिकाणी श्रेष्ठ व महत्त्वाचा असतो. मीही माझ्या ठिकाणी महत्त्वाचा आहेच. माझ्या अंगी नम्रता असावी, पण नेभळटपणा किंवा पळून जाण्याची वृत्ती नसावी. गर्दीची भीती घालवण्यासाठी करावयाच्या guided imageryच्या तंत्रांचा सरावही उपयुक्त आहे.

सोशल फोबिया (भीती) पुढील प्रसंगात जाणवू शकतो - नवीन व्यक्तींना भेटताना. अधिकारी किंवा सन्माननीय व्यक्तींशी बोलताना. वर्गात उठून काही बोलायच्या वेळी. ऑफिसमध्ये सादरीकरण करताना, सभेत किंवा मीटिंगमध्ये बोलताना. सामाजिक कार्यक्रमात सहभागी होताना.

भीतीमधील भावनात्मक लक्षणे - दैनंदिन जीवनात सततची अस्वस्थता व self-conciousness. ठरलेल्या कार्यक्रमाआधी किंवा घटनेआधी आठवडेच्या आठवडे किंवा कित्येक दिवस आधी भीती वाटायला सुरवात होणे. आपल्याकडे कुणीतरी बघतंय, जज करतंय अशी भीती वाटत रहाणे. आपण चुकीचेच वागू असे वाटत रहाणे. 

शारीरिक लक्षणे - चेहरा मलूल दिसणे. श्‍वासोच्छ्वास जोरात होणे. पोटात खड्डा पडणे. हात कापणे, आवाज कापणे. छातीत धडधडणे किंवा जड वाटू लागणे. तळव्यांना घाम येणे. चक्कर येणे.

वागणुकीतील बदल किंवा लक्षणे - समारंभांना जाणे टाळू लागणे. जावे लागलेच तर कुणी बघणार नाही, अशा जागी थांबणे. कुणाच्याही नकळत निघून जाण्याचा प्रयत्न करणे. बऱ्याचदा आनुवंशिकता, मेंदूतील रासायनिक असंतुलन, लहानपणापासून बनलेला मेंटल मेकअप या गोष्टींमुळे हा ‘फोबिया’ निर्माण होऊ शकतो. आज या गोष्टीला सात आठ महिने झाले. आशीषमध्ये आमूलाग्र बदल झाला आहे. त्यानंही मनापासून कष्ट घेतले आणि positive transformation घडू शकलं. आता मिटिंग्ज, कस्टमरमिटपासून presentationsपर्यंत सगळ्याच गोष्टी आत्मविश्वासाने करू लागला. संध्याकाळी त्याच्याच कंपनीचा वार्षिक कार्यक्रम आहे. त्याचं सूत्रसंचालन आशिष करतो आहे. मला खात्री आहे, ते तो उत्तमच करेल.