चौसठी योगिनी : स्त्रीशक्तीचं प्रतीक

नजर जाईल तिथवर हिरवीगार भातशेती पसरलेली. एका बाजूला पाण्यानं काठोकाठ भरलेलं तळं, तळ्याच्या मधोमध एक मंदिर. तळ्याच्या काठावर सतत सळसळणारा एक पुरातन पिंपळ. एका बाजूला दहा-बारा घरं, काही कौलारू, तर काही गवतानं शाकारलेली. घरांच्या भिंती शेणानं सारवलेल्या आणि त्यांवर तांदळाच्या पिठानं अंगठ्यांचे ठसे वापरून चित्रं रंगवलेली. अगदी जुन्या गोष्टींच्या पुस्तकातल्या चित्रात असावा तसा देखणा गाव...हिरापूर. निसर्गसौंदर्यानं नटलेल्या ओडिशा राज्यातल्या अनेक खेड्यांपैकी एक छोटंसं खेडं. ओडिशाची राजधानी भुवनेश्वरपासून हिरापूर जेमतेम २५ किलोमीटरवर आहे. गाडीनं एका तासात पोचता येतं. मी हिरापूरला जायचं मुख्य कारण म्हणजे तिथलं योगिनीमंदिर. ‘चौसठी जोगिनीमंदिर’ म्हणून ओळखलं जाणारं हे मंदिर अगदी आगळंवेगळं आहे.

भारतात चौसष्ट योगिनीमंदिरं खूप कमी अढळतात. मध्य प्रदेशात खजुराहो आणि जबलपूर इथली योगिनीमंदिरं आणि ओडिशामधली हिरापूर आणि बोलांगीरजवळच्या राणीपूर इथं अशी मंदिरं आहेत. साधारणतः आठव्या त्या दहाव्या शतकाच्या दरम्यान मध्य आणि उत्तर भारतात शाक्त पंथ खूप लोकप्रिय होता. त्या काळात बांधलेली ही मंदिरं आहेत. योगिनीमंदिरांचं एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे, ही मंदिरं वर्तुळाकार असतात आणि त्यांना छप्पर नसतं. आपल्याकडे स्थापत्यशास्त्राच्या प्राचीन ग्रंथामधून मंदिरांची वर्तुळाकार रचना नोंदली गेली आहे; पण प्रत्यक्षात मात्र ‘योगिनी’मंदिरं वगळली तर वर्तुळाकार मंदिरं फारशी कुठं दिसत नाहीत. मग योगिनीमंदिरांसाठीच हा आकार का वापरला गेला?

- ताज्या बातम्यांसाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

तज्ज्ञांचं असं मत आहे की, वर्तुळ हे अव्यक्त अशा पूर्ण शक्तीचं प्रतीक आहे. स्त्रीच्या गर्भाशयाचं प्रतीक, सृजनाचं प्रतीक आणि सर्व लयाला गेल्यानंतर उरणाऱ्या शून्याचंही प्रतीक. वर्तुळ कुठून सुरू होतं आणि कुठं संपतं ते सांगता येत नाही, म्हणूनच योगिनींची म्हणजे स्त्रीशक्तीची उपासना करण्यासाठी वर्तुळाहून चांगली रचना कुठली असेल? 

हिरापूर इथलं चौसष्ट योगिनीमंदिर हेही वर्तुळाकार आहे आणि तिथल्याच वालुकाश्माच्या शिळा एकावर एक रचून ते घडवलेलं आहे. मंदिरात प्रवेश करायला वर्तुळातून बाहेर आलेलं चिंचोळं प्रवेशद्वार आहे आणि मंदिरावर छप्पर नसलं तरी प्रवेशद्वार मात्र वरून बंदिस्त आहे. मंदिराच्या मधोमध एक चौकोनी चंडीमंडप आहे आणि त्याची उंची मंदिराच्या भिंतींपेक्षा जास्त आहे. उंचावरून छायाचित्र घेतलं तर पूर्ण मंदिर एखाद्या शिवलिंगासारखं दिसेल. मंदिराच्या दर्शनी भागावर आठ स्त्रीमूर्ती कोरलेल्या आहेत. 

सप्तरंगमधील आणखी लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा. 

मुख्य मंदिराची घडण वालुकाश्मात असली तरी हिरापूरच्या मंदिरातल्या सर्व योगिनीमूर्ती मात्र काळ्या गंडकी पाषाणात घडवलेल्या आहेत. मंदिराच्या गोलाकार भिंतीवर जमिनीपासून तीन फुटांवर सुबक कोनाडे केलेले आहेत आणि प्रत्येक कोनाड्यात एक अशा योगिनींच्या मूर्ती आहेत. मधोमध चामुंडेश्वरीची मोठी आराध्यमूर्ती आहे; पण सध्या ती मूर्ती पूजेत असल्यामुळे, भरजरी वस्त्रांनी झाकून टाकलेली आहे. 

योगिनींच्या मूर्ती अत्यंत सुरेख आणि सालंकृत आहेत. पायात पैंजण, गळ्यात कंठा आणि इतर आभूषणं, हातात कंकणं, कंबरपट्टा, कानातली इत्यादी अनेक अलंकार योगिनींच्या मूर्तींवर आहेत. प्रत्येकीचा केशकलाप वेगळ्या पद्धतीचा आहे आणि केसात अनेक आभूषणं आहेत. प्रत्येक योगिनीच्या पायाखाली तिचं वाहन आहे. काही योगिनींनी अलंकार म्हणून सर्प किंवा मानवी मुंडकीदेखील परिधान केलेली आहेत. काही योगिनी द्विभुज आहेत, तर काही चतुर्भुज आणि अष्टभुजदेखील आहेत. मूर्ती छोट्याशाच आहेत; पण अतिशय नाजूक आणि प्रमाणबद्ध आहेत. त्यांचे विविध विभ्रम शिल्पकारांनी खूप सुंदररीत्या पाषाणात कोरून ठेवलेले आहेत. एक योगिनी एक पाय वर उचलून स्वतःचे पैंजण बसवत आहे, तर एक योगिनी हातातील धनुष्यबाण ताणून शिकारीच्या पवित्र्यात उभी आहे. एक आहे ती वैनायकी, म्हणजे श्रीगणेशाची शक्ती, तर एक आहे चामुंडेच्या स्वरूपातली, भयावह, अत्यंत कृश देह, गाल बसलेले, बरगड्यांच्या फासळ्या बाहेर आलेल्या, बटबटीत मोठे डोळे आणि चेहऱ्यावर हास्य अशी आहे.  रौद्र, बीभत्सपासून ते लावण्यवती अशा सर्व रूपांमधल्या योगिनींची शिल्पं हिरापूरच्या मंदिरात आहेत. 

हे मंदिर नवव्या शतकात भौम वंशाच्या हिरा नावाच्या राणीनं बांधून घेतलं. हे गावही तिनंच वसवलं म्हणून त्याला हिरापूर असं नाव दिलं गेलं आहे. पढं ‘काळा पहाड’ नावाच्या बंगालमधल्या मुसलमान सेनापतीनं ओडिशावर स्वारी करून इथली बरीच मंदिरं, शिल्पं उद्ध्वस्त केली. त्याच्या सैनिकांची वक्रदृष्टी या मंदिरावरही पडली. आज हिरापूरच्या मंदिरातल्या एकूण एक योगिनीमूर्ती उद्ध्वस्तावस्थेत आहेत. काहींचे हात-पाय तुटलेले, काहींचे चेहरे विद्रूप केले गेलेले, काहींच्या छातीवर घाव घातलेले; पण तरीही मूळच्या मूर्तींचं सौंदर्य आणि शक्ती लपत नाही. 

या चौसष्ट योगिनी या शाक्त संप्रदायाच्या देवता. रक्तबीज या दैत्याच्या निर्दालनासाठी देवीनं युद्ध केलं; पण त्या दैत्याला असा वर होता की, त्याच्या रक्ताचा एक थेंबही जमिनीवर सांडला तर त्यातून नवीन दैत्य निर्माण होईल. तेव्हा त्याचं रक्त पिण्यासाठी म्हणून देवीनं चौसष्ट शक्ती निर्माण केल्या व त्यांच्या मदतीनं रक्तबीजाचा वध केला अशी पुराणकथा आहे. 

पण योगिनी म्हणजे स्त्रीशक्ती. सृजनाची शक्ती निसर्गानं स्त्रीला बहाल केलेली आहे, त्यामुळेच अगदी आदिम काळापासून आपल्याकडे मातृशक्तीची उपासना केली गेली, अगदी सिंधू-सरस्वती संस्कृतीच्या काळापासून भारतात याबाबतचे पुरावे सापडतात. अनादी कालापासून आपल्याकडे ‘स्त्री म्हणजे शक्ती आणि शक्ती म्हणजे स्त्री’ असं समीकरण चालत आलं आहे, म्हणूनच मूर्तिशास्त्रानुसार कोणत्याही देवाची शक्ती दाखवताना ती स्त्रीमूर्तीच्याच स्वरूपात दाखवली जाते. 

विद्या दहेजिया यांनी आपल्या पुस्तकात, योगिनीमंदिरं बिनछपराची का असतात याचा उलगडा करताना लिहिलं आहे, की शक्ती ही अमर्याद असते, तिला आपण बांधून ठेवू शकत नाही आणि योगिनी या आभाळात मुक्त संचार करू शकणाऱ्या देवता असतात म्हणून त्यांची मंदिरं वरून उघडी असतात, त्यांच्यावर छप्पर नसतं. 

एक गूढ, वेगळा अनुभव घेण्यासाठी आणि स्त्रीशक्तीला वंदन करण्यासाठी तरी ओडिशामधल्या या सुंदर मंदिरात जायलाच हवं. 
(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)

Edited By - Prashant Patil