पल्लवस्थापत्याचा सुंदर आविष्कार

काशी, कांची, हरद्वार, अयोध्या, द्वारावती, मथुरा आणि उज्जैन या सात तीर्थक्षेत्रांना भाविक हिंदू मोक्षदायक अशा सप्तनगरी किंवा सप्तपुरी मानतात. फार प्राचीन काळापासून या सात नगरी हिंदुमंदिरांसाठी प्रसिद्ध आहेत. त्यातल्या कांचीपुरम इथल्या काही प्रमुख मंदिरांची ओळख आपण गेल्या काही लेखांमधून करून घेतली. आज आपण पाहणार आहोत ते या लेखांच्या शृंखलेतलं कांचीपुरम इथलं शेवटचं प्रमुख मंदिर, श्रीवैकुंठ पेरुमलमंदिर.

कांचीपुरममध्ये आपण आधी बघितलेलं कैलासनाथमंदिर हे शिवांचं मंदिर आणि श्रीवैकुंठ पेरुमल हे श्रीविष्णूंचं मंदिर ही दोन्ही मंदिरं सर्वात पुरातन मानली जातात. आज अस्तित्वात असलेलं वैकुंठ पेरुमलमंदिर पल्लव राजा ‘नंदीवर्मन दुसरा’ यानं सातव्या शतकात बांधलं होतं असे शिलालेखात उल्लेख आहेत. त्यानंतर काळाच्या ओघात कांचीपुरमच्या इतर मंदिरांप्रमाणेच याही मंदिराला पल्लवांनंतर चोळ/चोल, पांड्य, विजयनगर व मदुराईचे नायक या राजवंशांनी उदारहस्ते दाने दिली व त्याची देखभाल केली. द्रविड स्थापत्यशैलीचं पल्लवकाळातील उत्तम उदाहरण असलेलं हे पुरातन मंदिर वालुकाष्म दगडातून बांधून घेतलेलं आहे.

‘नंदीवर्मन दुसरा’च्या काळात या मंदिराला ‘परमेश्वर विष्णुगृहम्’ असं अधिकृत नाव होतं. सध्या हे मंदिर वैकुंठ पेरुमलमंदिर म्हणून ओळखलं जातं. पेरुमल म्हणजे महान देव म्हणजे श्रीविष्णू. तमिळ भाषेत श्रीविष्णूंना पेरुमल म्हणूनच संबोधलं जातं आणि त्यांची पत्नी असलेल्या श्रीलक्ष्मीला ‘तायार’ म्हणजे आई! तामिळनाडूमधल्या प्रत्येक श्रीविष्णुमंदिरातील मुख्य मूर्तीला स्वतंत्र, वेगळं नाव असतं आणि मुख्य मंदिराच्या प्रांगणात श्रीलक्ष्मीचं व भूदेवीचं किंवा तिचं स्वरूप असलेल्या संतकवयित्री आंदाळचं स्वतंत्र छोटं मंदिर असतं. वैकुंठ पेरुमलमंदिरातील श्रीविष्णू ‘वैकुंठनाथ’ म्हणून ओळखले जातात आणि इथली श्रीलक्ष्मी ‘वैकुंठवल्ली’ या नावानं ओळखली जाते.

वैकुंठ पेरुमलमंदिराचं वैशिष्ट्य म्हणजे इथला तीनमजली गाभारा, जिथं श्रीविष्णूंचं तीन स्वरूपांत पूजन होत असे. तळमजल्यावरच्या गर्भगृहात श्रीविष्णू बसलेल्या स्थितीत आहेत, तर पहिल्या मजल्यावरच्या गर्भगृहात ते अनंतशयनम् म्हणजे निद्रिस्त स्वरूपात आहेत. या गर्भगृहात आपल्याला केवळ एकादशीच्या दिवशी जाता येतं. सर्वात वरच्या गाभाऱ्यात श्रीविष्णूंची उभ्या स्वरूपातली मूर्ती होती, त्या मूर्तीची वर्णनं सातव्या शतकातले संतकवी थिरुमंगई आळवार यानी आपल्या काव्यात केलेली आहेत. सध्या हा गाभारा दुर्दैवानं रिकामा आहे. इथली मूर्ती कुठं गेली हे कुणालाच माहीत नाही.

या तीन गर्भगृहांत श्रीविष्णूंच्या तीन स्वरूपातील मूर्ती का आहेत याबद्दल एक अतिशय हृद्य आख्यायिका इथले पुजारी सांगतात. तळमजल्यावरच्या गाभाऱ्यातील श्रीविष्णू बसलेल्या स्थितीत राजा नंदीवर्माला आचार्य म्हणून सल्ला देत होते. पहिल्या मजल्यावरील शेषशायी श्रीविष्णू हे स्वतः राजे आहेत आणि राजा नंदीवर्मा शिष्य होऊन त्यांचे पाय चुरतो. तिसऱ्या मजल्यावरील उभ्या मूर्तीच्या स्वरूपातले श्रीविष्णू हे राजाचे कलागुरू होते. त्यांनी राजा नंदीवर्म्याला अठरा वेगवेगळ्या कला शिकवल्या.

या मंदिराच्या प्रथम प्राकारात आठव्या शतकातला एक शिलालेख आहे. अभिमानसिद्धी या राजानं या मंदिराला सोन्याची उरुळी आणि हजार सुवर्णमुद्रांचं दान दिलं होतं, असं या शिलालेखात नमूद आहे. या मंदिराशी संबंधित अशी अजून एक छान आख्यायिका आहे व ती म्हणजे, कांचीपुरमचा राजा विरोचा निपुत्रिक होता. तो मोठा शिवभक्त होता. मूल होण्यासाठी त्यानं शिवांना साकडंं घातलं. विष्णूंचे द्वारपाल पुत्र म्हणून त्याच्या घरी जन्म घेतील असा शिवांनी त्याला आशीर्वाद दिला. कालांतरानं विरोचा राजाला पल्लवन आणि विल्लवन असे दोन जुळे मुलगे झाले. ते विष्णुभक्त म्हणून वाढले. त्यांच्यासाठी श्रीविष्णू शिवकांचीमध्ये वैकुंठनाथ या स्वरूपात प्रकट झाले. ही सुंदर गोष्ट हिंदू धर्मातील दोन प्रमुख पंथ शैव आणि वैष्णव यांच्या समन्वयाची कहाणी आहे.

वैकुंठ पेरुमलमंदिर हे श्रीवैष्णवपंथाच्या अनुयायांना सर्वात पवित्र असणाऱ्या श्रीविष्णूंच्या १०८ दिव्य देसम् मंदिरांपैकी एक आहे. या मंदिराच्या गर्भगृहाबाहेर चारी बाजूंना शिल्पकामानं भरलेल्या ओवऱ्या आहेत. त्या अतिशय प्रेक्षणीय आहेत. चारी बाजूंच्या ओवऱ्या खास पल्लवशैलीच्या सिंहशिल्पांनी तोलून धरलेल्या स्तंभांवर टेकलेल्या आहेत. या ओवऱ्यांची खासियत म्हणजे मंदिरात प्रवेश करताना आपल्या डाव्या बाजूच्या भिंतीवरील शिल्पपट्ट श्रीविष्णूंशी संबंधित कथा दर्शवतात, तर उजवीकडील ओवऱ्यांमधून मंदिरकर्ता राजा नंदीवर्मन यांच्या जीवनातील प्रसंगांचं अंकन केलं गेलं आहे. या शिल्पांमधून तत्कालीन समाजजीवन, वेशभूषा, केशरचना इत्यादींची कल्पना येते.

नंदीवर्मनच्या आयुष्यातील प्रसंगावर आधारित या पॅनेल्सवरून हे स्पष्ट होतं, की पूर्वीचा पल्लव राजा मरण पावला म्हणून परमेश्वरवर्मन नावाच्या त्याच्या दूरच्या नातेवाईक मुलाला त्याच्या स्वत:च्या इच्छेनुसार आणि ईश्वरी संकेतानुसार कांचीपुरम इथं आणण्यात आलं. त्याचा कांचीपुरम इथं राज्याभिषेक होऊन त्यानं ‘नंदीवर्मन दुसरा’ या नावानं ६५ वर्षं दीर्घ काळ राज्य केलं! परमेश्वर वर्मन या त्याच्या मूळ नावावरूनच वैकुंठ पेरुमल मंदिराचं ‘परमेश्वर विष्णुगृहम्’ हे मूळ नाव ठेवण्यात आलं होतं. द्रविड स्थापत्यशैलीची सर्व वैशिष्ट्यं - म्हणजे मोठी चौकोनी प्राकारभिंत, दर्शनी दरवाजावरचं गोपुर, गर्भगृहाभोवतीच्या ओवऱ्या, मुख्य सभामंडप, अंतराळ, मंडोवरावरची शिल्पसमृद्ध देवकोष्ठे, द्रविड पद्धतीचं पिरॅमिडच्या आकारातलं विमान आणि शिखरावरची स्तूपी - या मंदिरात आपण पाहू शकतो. आपण याआधी बघितलेल्या श्रीविष्णूंच्या कांचीपुरममधल्या अतिभव्य वरदराज पेरुमलमंदिराच्या मानानं वैकुंठ पेरुमलमंदिर खूप छोटं आहे; पण इथली शिल्पं आणि बांधकाम खूप प्राचीन असल्यामुळे हे मंदिर खरोखरच प्रेक्षणीय आहे. इथं भाविकांची गर्दीही कमी असते, त्यामुळे एक अनोखा, शांत भावानुभव आपल्याला या मंदिरात मिळतो. तशी कांचीपुरममध्ये आजही लहान-मोठी मिळून शेकडो मंदिरं अस्तित्वात आहेत; पण या सदराच्या सोईसाठी आपण फक्त इथल्या प्रमुख पाच मंदिरांचीच ओळख करून घेतली. तुमच्या कांचीपुरमच्या प्रवासात या पाचही मंदिरांचं दर्शन घ्यायला विसरू नका.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)