संतोष कानडे
‘बेगम’ हा शब्द फारशी भाषेतून आला असून, त्याचा अर्थ "राणी", "माननीय स्त्री" किंवा "शाही स्त्री" असा होतो.
मुघल साम्राज्यात, 'बेगम' हे उच्च पदवीवाचक संबोधन होतं, जे सम्राटांच्या पत्नी, आई किंवा मुलींसाठी वापरलं जायचं.
मुघल घराण्यातील स्त्रियांना समाजात उच्च दर्जा होता. त्यांना ‘बेगम’ म्हणणे हे त्यांचा मान आणि प्रतिष्ठा दर्शवायचं.
मुघल सम्राट आपल्या मुलींना 'बेगम' म्हणत, कारण त्या फक्त कन्या नसून, साम्राज्याच्या प्रतिष्ठेचा भाग होत्या.
‘बेगम’ म्हणजे फक्त सुंदर स्त्री नव्हे, तर सुशिक्षित, प्रभावशाली आणि कधी कधी राजकीय सल्लागारही असायच्या.
शाहजहानची पत्नी मुमताज महल ही सर्वात प्रसिद्ध ‘बेगम’ होती, जिने ताजमहलसाठी प्रेरणा दिली.
झेबुन्निसा ही औरंगजेबची विद्वान मुलगी होती. ती कवयित्री होती आणि तिला ‘बेगम’ ही उपाधी होती.
अनेक 'बेगमा' राज्यकारभारात सक्रिय होत्या, आणि त्या दरबारात राजसल्लागार म्हणून देखील कार्य करत.
‘बेगम’ ही पदवी केवळ घरगुती नात्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर त्या स्त्रीचा सामाजिक दर्जा देखील ठरवत असे.
बहुतेक मुघल बेगमा फारसी, उर्दू, काव्य, इस्लामी शिक्षण, कलाविषयक ज्ञानात पारंगत असायच्या.
आजही अनेक मुस्लीम समाजात आणि साहित्यात 'बेगम' शब्दाचा वापर सन्मानार्थी व स्त्रीसाठी केला जातो.
‘बेगम’ हा शब्द केवळ एक नाजूक संबोधन नाही, तर मुघल स्त्रियांच्या ज्ञान, सन्मान व सत्तेचं प्रतीक आहे.
आज मात्र मुस्लिम समाजामध्ये केवळ पत्नीला बेगम म्हणून संबोधलं जात असल्याचं दिसून येतं. तेच आता रुढ झालं आहे.