Sandip Kapde
शिवरायांचे शिक्षण मातोश्री जिजाबाईंच्या मार्गदर्शनाखाली झाले. इ. स. १६३० ते १६३६ या काळात बालशिवाजी राजे जिजाबाईंसोबत घोड्यावरून एका किल्ल्यावरून दुसऱ्या किल्ल्यावर फिरत होते.
शिवाजीराजे बालवयातच युद्धाच्या आणि संकटांच्या प्रसंगांना सामोरे गेले.
महाराष्ट्राच्या विविध प्रदेशांतून शिवाजी राजांचा मातोश्रीबरोबर प्रवास होत होता. या काळातच जिजाबाई यांनी त्यांना निजामशाही, आदिलशाही आणि मोगलांविषयी गोष्टी सांगितल्या.
कवींद्र परमानंद यांनी शिवभारतात म्हटले आहे की, शिवाजी सहा वर्षांचे झाल्यावर त्यांना पंतोजीच्या मांडीवर बसवून अक्षरओळख करून दिली गेली.
शिवाजीराजांनी अतिशय बुद्धिमत्तेने आणि जलद गतीने अध्ययन केले, असे शिवभारतात उल्लेख आहे. शिवाजीराजांचे वडील शहाजीराजे विद्वान होते आणि विद्वानांचा आश्रयदाता म्हणून ओळखले जात.
जयराम पिंडे, संगीत मकरंदकार देव असे सुमारे ३० विद्वान शहाजीराजांच्या दरबारात होते, असे राधा माधव विलास बंपूमध्ये नमूद केले आहे.
शहाजीराजे संस्कृतप्रेमी होते आणि त्यांना फारसी भाषेचे ज्ञान होते. बंगळुरूला काही वर्षे वास्तव्य केल्यामुळे त्यांना कानडी भाषेचेही ज्ञान असावे.
पूर्वीच्या काळात राजे आपल्या पत्रांचा मसुदा चिटणीसांकडून लिहवून घेत असत. शिवाजीराजांनीही हीच प्रथा सुरू ठेवली.
शिवाजीराजांना शहाजीराजांनी त्यांच्या वयाच्या १०व्या वर्षी बंगळुरुला नेले होते. दोन वर्षे ते वडिलांच्या सानिध्यात होते, ज्यात त्यांना सर्व प्रकारचे प्रशिक्षण मिळाले.
शिवाजीराजांनी वडिलांचा दिनक्रम अभ्यासला. त्यांच्याकडून नेतृत्व व सत्तेचा वापर कसा करावा हे शिकले, ज्यामुळे पित्याच्या कार्याचे महत्त्व त्यांच्या मनावर ठसले.
वडिलांच्या दरबारात ६०/७० विद्वान होते. त्यांच्या सहवासात शिवाजीराजांनी राज्यकारभार आणि युद्धविषयक शिक्षण घेतले.
विद्वानांच्या शिकवणीने राज्याच्या व्यवस्थापनाची शिस्त वागवणे शिवाजीराजांसाठी सोपे गेले. तसेच शहाजीराजांचे निष्ठावंत उपसेनापतींनी शिवरायांना लढाईचे डावपेच शिकवले.
राजांना रामायण, महाभारत यासारखी ग्रंथांची प्रवचने ऐकवली गेली. अशा रीतीने बंगलोरच्या वास्तव्यादरम्यान त्यांना राज्यकारभार आणि लढाईचे शिक्षण देण्यात आले.
शिवाजीराजांनी बंगळुरु वास्तव्यादरम्यान स्वतंत्र राज्य स्थापन करण्याचे ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रशिक्षित केले. शिवाजीराजे बुद्धिमान व धाडसी होते.
शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर इ. स. १६४२ च्या अखेरीस शिवाजीराजांना मातोश्री जिजाबाई व दादाजी कोंडदेव यांच्यासह पुण्याच्या जहागिरीत पाठविण्यात आले.
शहाजीराजांनी पुण्याच्या जहागिरीत शिवाजीराजांसोबत पेशवे, मुजुमदार, डबीर, सबनीस असे अधिकारी पाठविले, तसेच हत्ती, घोडे, पायदळ आणि विपुल धनसंपत्ती दिली.
मावळ प्रांताच्या वतनदारांना शिवाजीराजांच्या स्वराज्य स्थापनेत मदत करण्यासाठी पत्रे पाठविण्यात आली होती.