कसे होते पेशव्यांच्या काळातील टपाल खाते? दिल्लीपर्यंत पोहोचवली जायची पत्रे

व्यवस्था

पेशव्यांच्या काळात टपालखाते सार्वजनिक स्वरूपाचे नव्हते, तर ते मुख्यतः सरकारी कामकाजासाठीच वापरले जात असे.

जासूद

सरकारी पत्रे नेण्यासाठी जासूद, काशीद किंवा हरकारी यांची नेमणूक केली जात असे.

खासगी

जासूद सरकारी पत्रे नेत असताना खासगी लोकांनाही आपली पत्रे त्यांच्यासोबत पाठवण्याची मुभा होती.

गडी

जवळच्या गावांमध्ये पत्रे पोहोचवण्यासाठी स्वतंत्र गडी पाठवावे लागत असत.

मदत

पत्रवाहकांना वाटेत मदत करण्याची जबाबदारी गावातील कुलकर्णी व पाटील यांच्यावर टाकलेली असे.

प्रवास

पुण्याहून दिल्ली, कलकत्ता, श्रीरंगपट्टणं, अर्काट अशा शेकडो कोस दूरच्या राजधानीत जासूद पाठवले जात.

सुरक्षितता

लांब प्रवासात सुरक्षिततेसाठी एका जासुदाच्या जोडीला दुसरा जासूद सोबत दिला जात असे.

धोका

एक जासूद शत्रूच्या हाती लागला तरी दुसरा तरी पत्र सुरक्षित ठिकाणी पोहोचवेल, असा यामागचा उद्देश होता.

मुदत

गावोगावांतील अंतर पाहून कोणत्या ठिकाणी किती दिवसांत पोहोचायचे याची ठरावीक मुदत ठरवली जाई.

दंड

जासूद ठरलेल्या मुदतीत पोहोचले नाहीत तर त्यांची मजुरी कापली जात असे.

इनाम

पत्रे ठरलेल्या वेळेपेक्षा लवकर पोहोचवल्यास जासूदांना बक्षीस किंवा इनाम दिले जाई.

उदाहरण

१७५३–५४ मध्ये पुण्याहून दिल्लीला पाठवलेल्या पत्रासाठी ठरावीक दिवसांनुसार ५० ते ३० रुपयांपर्यंत बक्षिसाची अट होती.

प्रशंसा

मेजर ब्रौटन यांनी आपल्या पुस्तकात जासूद हे अत्यंत चलाख व हुशार असल्याचे नमूद केले आहे.

Peshwa-Era Postal system (Photo AI)मानधन

हरकारे दिवसाला साधारण तीन रुपये मानधनावर काम करत असत.

सुधारणा

नाना फडणवीसांनी टपालखात्यात अधिक शिस्त व वेग आणून दूरदूरच्या ठिकाणांहून अचूक बातम्या मिळवण्याची व्यवस्था उभी केली.

शिवरायांनी किल्ल्यांच्या दुरुस्तीसाठी किती केलेली निधीची तरतूद? प्रत्येक गडाची आकडेवारी