सकाळ वृत्तसेवा
१८०९ साली एका इंग्रज गृहस्थाने मराठ्यांच्या तालमीचे अत्यंत आकर्षक आणि सविस्तर वर्णन केले आहे.
थॉमस ब्रॉटन हा एक इंग्रज शल्यचिकित्सक होता, ज्याने १८०९ मध्ये शिंदे यांच्या छावणीत एक वर्ष राहून आपले अनुभव नोंदवले.
व्यायामासाठी एक मऊ, मातीचा आखाडा तयार केला जात असे. या जागेला अत्यंत पवित्र मानले जाई.
प्रत्येक आखाड्यात एक प्रमुख उस्ताद असे, जो सर्व पठ्ठ्यांना व्यायाम शिकवत असे. त्यांच्या प्रशिक्षणात शिस्त सर्वात महत्त्वाची होती.
'दम' आणि 'जोर' हे मुख्य व्यायाम प्रकार होते. 'जोर' म्हणजे आता आपण ज्याला पुश-अप्स म्हणतो ते! हे व्यायाम शेकडो वेळा केले जात.
हिंदुस्थानी कुस्ती हा तंत्र आणि कौशल्याचा खेळ होता. 'सलामी', 'शड्डू' आणि प्रतिस्पर्ध्याला पूर्णपणे पाठीवर पाडल्याशिवाय विजय घोषित केला जात नव्हता.
मुद्गल म्हणजे लाकडी गदा, तर लेझीममधून निघणाऱ्या आवाजाने व्यायामाची लय साधली जात असे. ही दोन्ही साधने शरीर घडवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची होती.
व्यायामाची सांगता एका श्लोकाने आणि आदराने केलेल्या नमस्काराने होत असे. सर्वजण एकत्र 'जोर' मारून सत्राचा समारोप करत असत. त्यानंतर गोड पदार्थ वाटून खाल्ले जात.
पैलवानांना दूध, तूप आणि मटण असा खास खुराक मिळे. उत्कृष्ट पैलवानांना राजाश्रय प्राप्त असे, ज्यात सोन्याचे कडे, घोडा आणि हत्ती वापरण्याची मुभा त्यांना मिळत असे!
केवळ पुरुषच नव्हे, तर स्त्रियाही व्यायाम करून बलवान होत असत. काही स्त्रियांनी तर पुरुषांनाही कुस्तीत आव्हान दिले होते!