Mansi Khambe
आपण सर्वजण दररोज ₹ चे चिन्ह पाहतो. कधी किराणा दुकानाच्या पावतीवर, कधी UPI पेमेंट स्क्रीनवर, कधी १० किंवा १०० रुपयांच्या नोटेवर. हे इतके सामान्य चिन्ह आहे की क्वचितच कोणी त्याबद्दल विचार करते.
पण तुम्ही कधी ₹ हे चिन्ह कुठून आले हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे का? ते कोणी बनवले आणि का? हा प्रश्न तुम्हाला पडला आहे का?
₹ हे चिन्ह केवळ एक डिझाइन नव्हते, तर भारताचे विचार, त्याची संस्कृती आणि त्याची ओळख जगासमोर मांडण्याचा एक मार्ग होता. हे ₹ आता फक्त चलन चिन्ह किंवा साधे चिन्ह राहिलेले नाही, तर प्रत्येक भारतीयाच्या खिशात असलेले अभिमानाचे चिन्ह बनले आहे.
या चिन्हाची रचना तरुण वास्तुविशारद उदय कुमार यांनी तयार केली होती. त्यांची रचना देवनागरी 'र' आणि रोमन 'र' यांचे सुंदर संयोजन होते, जे दोन सरळ रेषांनी ओलांडले होते.
हे चिन्ह खूप सोपे, आधुनिक आणि पूर्णपणे वेगळे दिसत होते. यामुळेच उदय कुमार यांचे खूप कौतुक झाले. त्यांची रचना भारतीय रुपयाची ओळख बनली.
रुपयाच्या चिन्हाबद्दलच्या कथेचा आणखी एक पैलू आहे. जो फार कमी लोकांना माहिती आहे. काही वर्षांपूर्वी, आणखी एक वास्तुविशारद नंदिता कोरिया मेहरोत्रा यांनी हाच प्रश्न उपस्थित केला होता की भारतीय चलनाला कोणतेही विशेष चिन्ह का नाही?
२००५ मध्ये, नंदिता यांना वाटले की डॉलरप्रमाणेच युरो किंवा येनचेही एक विशेष चिन्ह आहे, जे केवळ पैशाचे मूल्य नाही तर त्या देशाच्या ओळखीचे आणि अभिमानाचे प्रतीक आहे. त्याचप्रमाणे भारताचीही एक मजबूत ओळख असली पाहिजे.
या विचाराने तिने एक रेखाचित्र देखील तयार केले, ज्यामध्ये देवनागरी 'R' लिहिले होते आणि त्यावर दोन लहान रेषा लावल्या होत्या. नंदिता यांनी हे डिझाइन स्वतःपुरतेच ठेवले नाही.
त्यांनी ते रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) आणि पंतप्रधान कार्यालय (PMO) ला देखील पाठवले. पण त्यांना कधीही प्रतिसाद मिळाला नाही. २०१० मध्ये जेव्हा अधिकृत स्पर्धा जाहीर झाली तेव्हा एक मनोरंजक गोष्ट घडली.
अनेक टॉप डिझाईन्समध्ये नंदिता यांनी वर्षापूर्वी त्यांच्या स्केचमध्ये दिलेली कल्पना होती. नंदितानेही या स्पर्धेत भाग घेतला आणि टॉप पाच फायनलिस्टमध्ये पोहोचल्या. नंदिता यांना त्यांनी सादर केलेल्या डिझाईन्सना कधीच प्रतिसाद मिळाला नाही.
पण जेव्हा २०१० मध्ये रुपयासाठी अधिकृत स्पर्धा झाली तेव्हा अनेक टॉप डिझाईन्स नंदिता यांच्या २००५ च्या कल्पनेसारख्या दिसल्या. त्यांनी पुन्हा भाग घेतला आणि यावेळी टॉप ५ मध्ये स्थान मिळवले. पण शेवटी तरुण आर्किटेक्ट उदय कुमार जिंकले.