चिंतनशील डिजिटल अॅन्थ्रोपोलॉजी

- प्रा. डॉ. दीपक ताटपुजे

डिजिटल अॅन्थ्रोपोलॉजी (मानववंशशास्त्र) ही नवतंत्रद्यान शाखा युवकांना डिजिटल घटनांच्या विशेषतः सोशल मीडिया, डेटा, डिजिटल इन्फ्रास्ट्रक्चर्स, थ्रीडी प्रिंटिंग, अल्गोरिदम आणि ऑनलाइन राजकारण आदींविषयी सामाजिक, वैचारिक, बौद्धिक आणि सांस्कृतिक परिमाणांचे विश्लेषण आणि समालोचन करण्याच्या कौशल्यांसह सुसज्ज करते. ऑनलाइन जगताचा वाढता दैनंदिन वापर आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या आगमनाने, मनुष्य आणि यंत्र यांच्यातील संबंध, संवाद आणि मानवी विचारांच्या अनुकरणाचा पाठपुरावा करून उद्‍भवणारे धोके यावर विचार करणे महत्त्वाचे बनले आहे त्यामुळेच डिजिटल मानववंशशास्त्र कौशल्यास महत्त्व प्राप्त झाले आहे. ऑनलाइन समुदायांचा अभ्यास करणारे अनेक ‘डिजिटल मानववंशशास्त्रज्ञ आणि अभ्यासक’ मानववंशशास्त्रीय संशोधनाच्या विविध पारंपारिक पद्धती वापरतात. ते त्यांच्या रीतिरिवाज आणि जागतिक परिस्थिती आकलन आणि प्रतिक्रियांबद्दल जाणून घेण्यासाठी खासगी मुलाखती, ऐतिहासिक संशोधन आणि परिमाणवाचक डेटासह त्यांची निरीक्षणे जाणण्यासाठी ऑनलाइन समुदायांमध्ये सहभागीही होत आहेत.

डिजिटल तंत्रज्ञानाने नवीन ऑनलाइन जगातील विस्तृत वर्गीकरणास जन्म दिला आहे. या मानववंशशास्त्राची एक भूमिका म्हणजे या जगताशी सहानुभूतीने गुंतून राहणे. ते काय करतात आणि जगाला त्यांच्या दृष्टिकोनातून कसे समजून घेतात यासाठी अनेक तंत्रज्ञान कौशल्यांचा वापर सामाजिक स्वास्थ्यासाठी आवश्यक झाला आहे. ऑनलाइन मास मीडिया मानववंशशास्त्र हे सामाजिक अभ्यासाचे क्षेत्र आहे. ते उत्पादक, प्रेक्षक आणि मास मीडियाच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक पैलूंना समजून घेण्याचे साधन म्हणून वांशिक अभ्यासावर जोर देते आहे. डिजिटल मानववंशशास्त्र हे जैविक मानववंशशास्त्र, भाषिक मानववंशशास्त्र, सांस्कृतिक मानववंशशास्त्र आदी कौशल्ये वर्धित क्षेत्रात कार्य करते तसेच ऑनलाइन ओळख, ऑनलाइन समुदाय, नवउदारमतवाद, डिजिटल मीडिया आणि कौटुंबिक संबंध, विस्तारित कुटुंब, राजकीय मानववंशशास्त्र, ‘सक्रिय आणि अतिरेकी प्रतिक्रिया’, स्व आणि मीडिया प्रभावशाली अस्तित्व, ‘डिजिटल नेटिव्ह आणि डिजिटल भविष्यवेधी’ आदींसह कार्यरत आहे.

डिजिटल एथनोग्राफी, सोशल मीडिया अॅनालिटिक्स, सोशल डेटा अॅनालिसिस, डेटा मॅपिंग, डिजिटल डिझाइन, वापरकर्ता संशोधन पद्धती आणि उपयोजित डिजिटल मानववंशशास्त्र ही संसाधने या क्षेत्रात कौशल्यप्राप्तीनुसार वापरात येत आहेत. अनेक वेळा विविध कार्यप्रणालींमध्ये वर्तनानुसार चलत प्रक्रियांच्या चाचणीसाठी मॉकीटो, ग्रेल्स, स्प्रिंग फ्रेमवर्क, वादिन, जेयुनिट, हायबरनेट आदी फ्रेमवर्क कौशल्यांची आवश्यकता आहे.डिजिटल मानववंशशास्त्र हा अद्वितीय आरसा आहे. त्यामुळे मानव आणि डिजिटल-युग तंत्रज्ञान यांच्यातील संबंध, वापर, अतिवापर पाहू तसेच समजू शकण्याबरोबरच त्यांचे परिणाम अभ्यासणे या शास्त्रीय कौशल्याद्वारे शक्य झाले आहे. उत्क्रांतीवाद, प्रसारवाद, ऐतिहासिक विशिष्टता, कार्यात्मकता, संस्कृती आणि व्यक्तिमत्त्व, संरचनावाद, नव-उत्क्रांतीवाद, सांस्कृतिक पर्यावरणशास्त्र, सांस्कृतिक भौतिकवाद, आधुनिकतावादी या क्षेत्रात डिजिटल मानववंशशास्त्र हे प्रभावीपणे कार्यरत झाले आहे.

केवळ ‘डिजिटल मानववंशशास्त्र तांत्रिक ज्ञान आणि कौशल्यांवर’ आधारित निर्धारवादी दृष्टिकोन, विश्लेषणे आणि स्पष्टीकरणांद्वारे हायपर टेक्नॉलॉजिकल सभ्यतेचे भव्य भ्रम आणि तर्कशुद्धता, नियंत्रण, मापनक्षमता, अंदाज पद्धतशीरपणे प्रचलित केले जाणेही सहज शक्य झाले आहे त्यामुळेच या क्षेत्रातील कौशल्यधारकांची आवश्यकता वाढतच जाणार आहे.आपण सध्या नवतंत्रयुग अनुभवत आहोत. तीव्र बदलांद्वारे आणि जटिल संश्लेषणाच्या प्रक्रियेद्वारे चिन्हांकित, ज्याच्या ज्ञानशास्त्रीय आणि नैतिक परिणामांमुळे आपल्याला पूर्णपणे नवीन मार्ग आणि संभाव्यता समोर आल्या आहेत. मुळ निसर्गाच्या आणि आत्म्याची जी चैतन्यशक्ती आणि आध्यात्मिकशक्ती जे कोणतेही तांत्रिक उपकरण अथवा कोणतीही हायपरकनेक्टेड आणि हायपरकॉम्प्लेक्स इकोसिस्टिम जोडू अथवा तोडू शकणार नाही. यामुळेच या क्षेत्राचे भवितव्य उज्वल आहे.