संवाद : सायबर कायद्यामध्ये संधी

- डॉ. अनन्या बिबवे

माहिती तंत्रज्ञान हे रोजगार निर्माण करणारे नवीन क्षेत्र असले तरी गेल्या काही दशकांमध्ये त्यात झपाट्याने वाढ झाली आहे. केवळ तंत्रज्ञान क्षेत्रातच नव्हे तर सॉफ्टवेअर क्षेत्रातही अनेक नवीन नोकऱ्या निर्माण झाल्या आहेत. या संबंधात आपल्याला एक गोष्ट समजून घेणे आवश्यक आहे की कोणत्याही क्षेत्रात कायद्याचे महत्त्व असते. मानवी वर्तनावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कायद्याची आवश्यकता असते असे म्हटले जाते.

ज्या क्षेत्रात मानवी हस्तक्षेप होत आहे त्या सर्व क्षेत्रांमध्ये हे संबंधित आहे. माहिती तंत्रज्ञान या क्षेत्राचा मानवजातीच्या फायद्यासाठी वापर केला जाऊ शकतो. त्याच प्रमाणे गुन्हे करण्यासाठीही वापरले जाऊ शकतो. त्यामुळे सायबर जगतात काही गुन्हे घडत असतील तर गुन्हेगारांना विशेष शिक्षा होणे आवश्यक आहे. कारण गुन्ह्यांचे आणि शिक्षेचे पारंपारिक कायदे, विशेषतः: भारतीय दंड संहिता अपुरी आहे.

सायबर गुन्ह्यांवर नियंत्रण ठेवण्याबरोबरच माहिती तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून होणाऱ्या विविध व्यवहारांचे नियमन करण्याचीही महत्त्वाची गरज आहे. हे व्यवहार केवळ आपल्या देशातच होत नाहीत तर इतर देशांच्या विविध कायदे आणि नियमांच्या अधीन आहेत. विविध अॅप्लिकेशन्स आणि मीडिया वापरणाऱ्या लोकांना विविध सेवा पुरवण्यात सेवा प्रदाते गुंतलेले आहेत, त्यांचेही नियमन करणे आवश्यक आहे. ही आणि इतर अनेक क्षेत्रे या तंत्रज्ञानात पारंगत असलेल्या वकिलांच्या तरुण पिढीसाठी एक नवीन संधी आहेत.

या क्षेत्रात उपलब्ध असलेल्या नोकरीच्या संधी कौशल्य आणि तांत्रिक ज्ञानावर आधारित आहेत. या क्षेत्रात भरपूर संधी असल्या तरी तांत्रिक कौशल्याची आवश्यकता असल्याने, त्याचा लाभ घेणारे तुलनेने खूप कमी आहेत. त्यामुळे इच्छुक वकिलांसाठी हे खास क्षेत्र बनू शकते. विविध आयटी कंपन्यांना नवीन अॅप्स तयार करताना किंवा ए आय, बिग डेटा इत्यादीसारखे कोणतेही नवीन तंत्रज्ञान सुरू करताना कायदेशीर तज्ज्ञांची आवश्यकता असते.

त्यासोबतच विविध सरकारी विभागांना तसेच एनजीओला देखील सायबर कायद्यातील तज्ज्ञ असलेल्या वकिलांची आवश्यकता असते. कारण आजकाल प्रत्येक प्रक्रिया माहिती तंत्रज्ञानाच्या कक्षेत आणली गेली आहे. ई-कॉमर्स, ई-गव्हर्नन्स इत्यादी आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग म्हणून इतके वाढले आहेत की त्याशिवाय जीवनाचा विचार करणे व्यावहारिकदृष्ट्या अशक्य आहे. कोरोनाच्या साथीनंतर मानवी संपर्क कमी करण्यासाठी प्रत्येक गोष्टीचे डिजिटलायझेशन करण्याची गरज झपाट्याने वाढली आहे. आयटी क्षेत्रासाठीही हे वरदान ठरले आहे आणि त्यामुळे साहजिकच आयटी क्षेत्रात काम करणाऱ्या वकिलांसाठीही.

खरंतर ई-फायलिंग आणि ई-कोर्टांमुळे माहिती तंत्रज्ञान हा सर्व वकिलांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनणार आहे, जे आपल्या वर्तमान भारताच्या सरन्यायाधीशांचे ड्रीम प्रोजेक्ट आहे. अशा प्रकारे, दिलेल्या परिस्थितीत माहिती तंत्रज्ञानाशिवाय जीवन जगण्याची शक्यताच नाही, याचा अर्थ असा आहे की आपण वापरत असलेल्या सर्व अनुप्रयोग आणि सेवांशी संबंधित तांत्रिक पैलूंशी निपुण असणे आवश्यक आहे, मग जे उरते ते फक्त याच्याशी संबंधित कायदेशीर बाबींचे सखोल ज्ञान जे या क्षेत्रात करिअर करू इच्छिणाऱ्या कायद्याच्या कोणत्याही विद्यार्थ्यासाठी संधींची न संपणारी यादी तयार करू शकते.

(लेखिका मॉडर्न विधी महाविद्यालय, पुणे येथे प्राचार्या आहेत.)