तुळशी

तुळशी हे घरगुती औषध म्हणून उत्तम आहेच, पण आयुर्वेदिक औषधे बनवितानासुद्धा तुळशी मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते. औषध घेताना अनुपान म्हणूनही तुळशीचा रस वापरला जातो. तुळशीची पाने, बी आणि मूळ औषधात वापरले जातात. तुळशी अनेक औषधी गुणांनी युक्त असते, आरोग्यासाठी जणू वरदान असते.

प्रत्येक घरात असायलाच हवी अशी अत्यंत बहुगुणी आणि उपयुक्त वनस्पती म्हणजे तुळशी. हिरवी तुळस, कृष्ण तुळस, रानतुळस असे तुळशीचे अनेक प्रकार असतात. भारतीय परंपरेप्रमाणे किंवा ज्योतिष शास्त्राप्रमाणे दिवाळीनंतर लग्नाचे मुहूर्त असतात, त्याची सुरवात जणू तुळशीच्या लग्नाने होत असते. प्रत्यक्ष श्रीकृष्णाबरोबर जिचा विवाह होतो ती तुळशी खरोखरच सर्वगुणसंपन्न आणि आपणा सर्वांचे रक्षण करणारी कशी आहे हे आज जाणून घेऊया.

तुळशी हे घरगुती औषध म्हणून उत्तम आहेच, पण आयुर्वेदिक औषधे बनवितानासुद्धा तुळशी मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते. औषध घेताना अनुपान म्हणूनही तुळशीचा रस वापरला जातो. तुळशीची पाने, बी आणि मूळ औषधात वापरले जातात.

वनस्पतीशास्त्रानुसार तुळशीला "ऑसिमम सॅन्क्‍टम' म्हटले जाते. यातील "ऑसिमम' शब्दाचा अर्थ "गंध' असा आहे तर "सॅन्क्‍टम' शब्द "पवित्र' या अर्थाने आला आहे.
तुळशीला मंजिऱ्या येतात. मंजिऱ्यांमध्ये बारीक बी धरते. मंजिऱ्या आल्या, की तुळशीच्या पानातील गुण कमी होतो असे सांगितले जाते. त्यामुळे औषधासाठी तुळशीची पाने हवी असतील तेव्हा ती मंजिऱ्या न आलेल्या तुळशीची घ्यायची पद्धत आहे. तुळशीची कार्ये चरकसंहितेमध्ये पुढीलप्रमाणे समजावलेली आहेत,
हिक्का कासविषश्वास-पार्श्वशूलनिनाशनः ।पित्तकृत्‌ कफवातघ्नः सुरसः पूतिगन्धहा ।।...चरक सूत्रस्थान

उचकी लागणे, खोकला, विषदोष, दमा, बरगड्यांमध्ये दुखणे वगैरे विकारांमध्ये तुळशी उपयुक्‍त असते. कफ तसेच वातदोषाचे शमन करणारी, पित्त वाढवणारी तुळशी दुर्गंधाची नाश करण्यास सक्षम असते.

तुळशीमध्ये पर्यावरणाची शुद्धी करण्याचाही गुणधर्म असतो. तुळशीच्या आसपास रोगसंक्रामक जीवजंतूंचे प्रमाण निश्‍चित कमी असते. म्हणूनच भारतीय संस्कृतीत सकाळ-संध्याकाळ तुळशीजवळ दिवा लावून तुळशीला प्रदक्षिणा घालण्याची पद्धत आहे. यामुळे रोगप्रतिकारशक्‍ती वाढते, जंतुसंसर्ग होण्यास प्रतिबंध होतो. तुळशीची पाने, मंजिऱ्या वाळवून त्याचा धूप करण्याने तुळशीच्या जंतुघ्न गुणाचा फायदा मिळू शकतो. तुळशीच्या लाकडापासून बनवलेल्या मण्यांची माळ गळ्यात घातली जाते.
तुळशीची शरीरावर होणारी कार्ये याप्रमाणे सांगता येतील

* आहारापासून सप्तधातू बनविण्याचे काम जठराग्नी व धात्वाग्नी करत असतात. तुळशी उष्ण वीर्याची असल्यामुळे जठराग्नीला संधुक्षित करते, शरीरातील आमाचे पचन करण्यास मदत करते. विशेषतः आम साठल्यामुळे जीभ पांढरी होते, अंग जखडल्यासारखे व जड होते तेव्हा तुळशीचा चांगला उपयोग होतो.
* आम वाढल्यामुळे जिभेवर पांढरा थर जमला असता, तोंडाची चव गेली असता तुळशीच्या रसाचे गूळ किंवा साखरेबरोबर बनविलेले चाटण घेण्याचा उपयोग होतो. बरोबरीने आहारही अगदी हलका घ्यावा.
* पोटात गॅसेसमुळे दुखत असता, पोट जड झाले असता तुळशीची 10-12 पाने कपभर पाण्यात मंद आचेवर उकळावीत. एक कप पाणी उरले की त्यात चवीपुरते काळे मीठ व अर्धा चमचा साजूक तूप टाकून घोट घोट घ्यावे.
* तुळशी तिखट विपाकाची व तिखट रसाची असल्याने उत्तम जंतनाशक असते. प्रकृतीला सोसवेल अशा प्रमाणात, साधारणतः एक ते दीड चमचा तुळशीच्या रसात वावडिंगाचे चूर्ण टाकून काही दिवस घेण्याने पोटातील कृमी नष्ट होतात.
* तुळशी उष्ण वीर्याची असल्याने वातशमन करते. मात्र तिचा रस व विपाक व इतर गुण वातवर्धन करत असल्याने तुळशी एकट्या वातदोषावर वापरली जात नाही. वाताबरोबर कफाचा संबंध असलेल्यांना तुळशी उत्तम वातघ्न ठरते.
* हनुवटीचा सांधा जखडला असता तुळशीच्या पानांच्या रसाचे नस्य करण्याचा उपयोग होतो.
* तुळशी, निर्गुडी, ओवा व सुंठ यांचा काढा घेतल्यास आमपचन होऊन सांधेदुखी, अंगदुखी वगैरे लक्षणात फायदा होतो.
* पोटऱ्या दुखत असतानाही तुळशीने सिद्ध केलेल्या तेलाचा अभ्यंग करण्याचा उपयोग होतो.
* तुळशी आपल्या रस, गुण, वीर्य, विपाक यांच्यायोगे शरीरातील कफदोष कमी करते, विशेषतः कफदोष जेव्हा द्रव, स्निग्ध गुणाने वाढतो तेव्हा तुळशी उपयुक्‍त असते.
* खोकला, दम्यासारख्या रोगात जेव्हा श्वासाला दुर्गंधी येते, तेव्हा तुळशीचा रस मधाबरोबर घेण्याचा चांगला उपयोग होतो.
* खोकल्यामुळे वा दम्यामुळे श्वास घ्यायला त्रास होत असल्यास, छातीत कफ भरून राहिला असल्यास तुळशीची बारीक केलेली पाने सुती कपड्यात बांधून पुरचुंडी तयार करावी व ही पुरचुंडी ज्येष्ठमधाच्या गरम काढ्यात बुडवून छातीवर, पोटावर व पाठीवर शेक केल्यास कफ सुटायला मदत मिळते व बरे वाटते.
* कफ असंतुलनामुळे सर्दी, खोकला झाला असता तुळशीचा रस, आल्याचा रस व मध एकत्र करून तयार केलेले चाटण घेतल्यास बरे वाटते.
* तुळशी उष्ण वीर्याची असल्याने घाम आणण्यास उत्तम असते, त्यामुळे तापात, विशेषतः थंडी वाजून येणाऱ्या तापात तुळशी उपयोगी असते. तुळशीच्या काढ्यात पाय बुडवून बसले व अंगावर ब्लॅंकेट घेतले तर घाम येऊन ताप कमी होतो.
* कफप्रधान ज्वरात म्हणजे थंडी वाजणे, जीभ पांढरी होणे, भूक न लागणे, अंग जड होणे अशी लक्षणे असताना तुळशीचा रस व मधाचे चाटण घेण्याचा उपयोग होतो.
* तुळशीची सात-आठ पाने, थोडेसे किसलेले आले, दोन-तीन मिरीचे दाणे हे सर्व आठ कप पाण्यात टाकून मंद आचेवर एक कप शिल्लक राहीपर्यंत उकळावे. गाळून घेऊन गरम गरम असताना प्यावे. याने ताप, सर्दी, खोकला कमी व्हायला मदत मिळते.
* थंडी-ताप, सर्दी-खोकल्यामुळे येणाऱ्या तापात तसेच खोकल्यामुळे बरगड्यांमध्ये दुखत असताना तुळशीच्या 10-12 पानांचा रस मधात मिसळून घ्यावा.
* लहान मुलांना सर्दी, खोकला, उलट्या होत असता तुळशीचा रस व मध हे चाटण थोडे थोडे चाटविण्याचा उपयोग होतो, विशेषतः दात येत असताना या प्रकारचा त्रास होत असल्यास दात सहजपणे येण्यास उपयोग होतो.
* तापामध्ये हात-पाय थंड पडले असल्यास तळव्यांवर तुळशीचा रस चोळण्याचा उपयोग होतो.
* तुळशी उष्ण, तीक्ष्ण असल्याने शरीरातील अतिरिक्‍त मेदधातू, कफदोष कमी करण्यास समर्थ असते. यासाठी वनतुळशीचाही चांगला उपयोग होताना दिसतो. अभ्यंगार्थ तयार केलेल्या तेलात किंवा वजन कमी करणाऱ्या बस्तीद्रव्यात तुळशीचा अंतर्भाव केलेला असतो.
* तुळशी ही उत्तम जंतुघ्न असते त्यामुळे संक्रामक आजारांमध्ये पाणी, हवा वगैरेंतून रोगसंक्रमण होऊ नये, यासाठी तुळशीचा वापर करता येतो. विशेषतः पावसाळ्यात रोगसंक्रमण होऊ नये म्हणून तीन-चार तुळशीची पाने टाकून पाणी उकळून घ्यावे.
* तुळशीचे बी बृंहण म्हणजे धातूंची ताकद वाढविणारे व मूत्रप्रवृत्ती वाढविणारे असते, तसेच शरीरातील अतिरिक्‍त उष्णता कमी करते. विशेषतः उन्हाळे लागत असताना, अडखळत मूत्रप्रवृत्ती होत असताना तुळशीचे बी घेण्याचा उपयोग होतो.
अशाप्रकारे तुळशी अनेक औषधी गुणांनी युक्त असते, आरोग्यासाठी जणू वरदान असते. म्हणूनच घरातल्या लाडक्‍या मुलीबाळीप्रमाणे तुळशीला घराघरांत प्रेमाचे आणि हक्काचे स्थान असावे, असे आपली भारतीय संस्कृती सांगते. याचेच प्रतीक म्हणून दरवर्षी श्रीकृष्णाबरोबर तुळशीचा विवाह केला जातो.