खेळाडूंच्या दुखापती 

खेळायला हवेच. पण खेळाबरोबर दुखापतींची शक्यताही वाढते. पण खेळाआधी योग्य वॉर्म अप घेतला, पुरेसा व्यायाम नियमित केला, आहाराकडे लक्ष दिले आणि योग्य पादत्राणे वापरली, तर दुखापतींची शक्यता कमी करता येते. 
 

कोणताही खेळ म्हटला, की शारीरिक क्रिया होणारच आणि जेव्हा आपण शारीरिक क्रिया करतो, तेव्हा दुखापतीची शक्यता वाढणे हे साहजिक आहे. अतिवापरामुळे होणाऱ्या, तसेच अवयव मुरगळल्याने किंवा ताणला गेल्याने होणाऱ्या गंभीर दुखापती क्रीडापटूंच्या आयुष्यात नेहमीच्याच असतात. एखाद्या अवयवावर अतिरिक्त ताण पडल्याने किंवा तो झिजल्याने होणाऱ्या दुखापती या अतिवापरामुळे होणाऱ्या दुखापती समजल्या जातात. विशेषत: काही अवयवांना त्या क्रियांची पुनरावृत्ती झाल्यामुळे या दुखापती होतात. घोटे, गुडघे, कंबर, खांदे, कोपर आणि मनगट या शरीरातील प्रमुख सांध्यांना अतिवापरामुळे दुखापती होतात. तणावामुळे होणारी दुखापत म्हणजे स्नायूंमधील तंतू ताणले गेल्यामुळे किंवा स्नायूबंध फाटल्यामुळे होणारी दुखापत. या दुखापती बहुतेकदा अवयवाला अतिताण दिल्यामुळे होतात. मुरगळण्यामुळे होणाऱ्या दुखापतींमध्ये अस्थिबंध (लिगामेंट्स) अति ताणले जातात किंवा फाटतात. त्यामुळे अनुकूल कंडिशनिंग, पुरेसे वॉर्म अप व्यायाम, योग्य पादत्राणे वापरणे, तसेच अचूक तंत्रांचा वापर यांच्या मदतीने यातील प्रमुख दुखापती दूर ठेवणे शक्य आहे. 

खेळाडूंना होणाऱ्या दुखापतींच्या तपशिलांवर आपण येथे चर्चा करणार आहोत. 
घोट्याची दुखापत : कोणत्या प्रकारच्या हाडाचे, अस्थिबंधाचे (लिगामेंट) किंवा स्नायूबंधाचे नुकसान झाले आहे, यावरून या दुखापतीचे निदान केले जाते. घोट्यामध्ये तुमच्या शरीरातील तीन हाडे एकत्र येतात. तुमच्या पोटरीची तिबिया व फिब्युला ही हाडे पावलाच्या टॅल्युस हाडाशी जोडली जातात. घोट्याच्या सांध्यामध्ये ही तीन हाडे अस्थिबंधाने एकमेकांना जोडली जातात. परस्परांना जोडणाऱ्या उतींच्या एका पक्क्या इलॅस्टिक बंधाद्वारे ही हाडे योग्य जागी ठेवली जातात आणि त्याचवेळी घोट्याची हालचालही सामान्य पद्धतीने होईल याची काळजी घेतली जाते. स्नायूबंध स्नायूंना हाडांशी जोडून ठेवतात आणि त्याद्वारे घोटा व पावलाची हालचाल होत राहते व सांधे स्थिर राहतात. म्हणूनच, घोट्याच्या सांध्याला पीळ पडला तर तो सामान्य अवस्थेत राहू शकत नाही आणि घोट्याची दुखापत होते. याशिवाय, उंच टाचेचे बूट किंवा डगमगणाऱ्या सॅण्डल्स घातल्याने घोटा अनैसर्गिक स्थितीत राहतो आणि त्यामुळे घोट्याच्या दुखापतीची शक्यता वाढते. त्याचबरोबर अडखळणे किंवा पडणे, उडी मारल्यानंतर पाय जमिनीवर टेकवताना विचित्र स्थिती होणे, उंचसखल पृष्ठभागावर चालणे किंवा पळणे, घोट्याला पीळ देणे किंवा फिरवणे यांमुळेही घोट्याची दुखापत होऊ शकते. सूज येणे, हुळहुळे होणे, खरचटणे, वेदना व ताठरपणा ही घोट्याच्या दुखापतीची लक्षणे काही जणांमध्ये दिसू शकतात. 
तुम्हाला घोट्याची दुखापत झाली असेल, तर तुम्ही ‘राइस’ अर्थात ‘RICE’ (रेस्ट, आइस, कंप्रेशन आणि एलिव्हेशन) उपचार घेतले पाहिजेत. 
- विश्रांती (रेस्ट) : तुमच्या घोट्याला विश्रांती देऊन पुढील हानी टाळणे महत्त्वाचे आहे. घोट्यावर अधिक वजनाचा भार टाकू नका. 
- बर्फ (आइस) : बर्फ लावल्याने सूज कमी होते व वेदनाही कमी होतात. 
- कंप्रेशन : घोटा इलॅस्टिक बॅण्डेजमध्ये बांधून ठेवल्यास त्याला आधार मिळत राहतो आणि त्याची हालचालही सुरू राहते. मात्र, घोटा खूप घट्ट बांधू नका. 
- उंचावून ठेवणे (एलिव्हेट) : दुखापत झालेला घोटा किमान तुमच्या हृदयाच्या स्तरापर्यंत उंचावून ठेवल्यास तुम्हा सूज व वेदनेतून सुटका मिळवण्यात मदत होईल. 

घोट्याच्या दुखापती कशा टाळाव्यात? ः वेदना होत असतील तेव्हा व्यायाम करणे किंवा क्रीडाप्रकार खेळणे टाळावे. उत्तम संतुलित आहार घेऊन हाडांमधील क्षारांची घनता वाढवावी, वजन आटोक्यात ठेवावे, योग्य प्रकारचे शूज वापरावेत, शारीरिकदृष्ट्या क्रियाशील राहावे आणि कोणताही क्रीडाप्रकार खेळण्यापूर्वी वॉर्मअप तसेच स्ट्रेचिंगचे व्यायाम करावे. 
फ्रॅक्चर : घोट्यातील एक किंवा त्याहून अधिक हाडे तुटल्यास फ्रॅक्चर होते. वेदना, सूज, खरचटणे, हालचाल अशक्य होणे, प्रभावित भागावरील त्वचेचा रंग फिका पडणे ही फ्रॅक्चर झाल्याची काही लक्षणे आहेत. फ्रॅक्चरची समस्या शस्त्रक्रिया करून किंवा शस्त्रक्रिया न करताही हाताळली जाऊ शकते. केवळ एक हाडच तुटले असेल, हाड जागेवरून हलले नसेल आणि घोटा स्थिर असेल तर तज्ज्ञ डॉक्टर घोट्याची हालचाल थांबवून फ्रॅक्चरवर शस्त्रक्रियेशिवाय उपचार करू शकतात. घोटा अस्थिर झालेला असेल, तर फ्रॅक्चर दुरुस्त करण्यासाठी शस्त्रक्रियेची गरज भासते. एवढेच नाही, तर डॉक्टर तुम्हाला घोट्यावर वजन पडू देऊ नका असेही सांगतील, जेणेकरून, हाडे योग्य आरेखनामध्ये पूर्वपदावर यावीत. फ्रॅक्चर पूर्णपणे भरून आले तरीही अस्थिबंध आणि स्नायूबंध बरे होण्यास त्याहून अधिक काळ लागतो. त्यामुळे, तुमच्या डॉक्टरांनी घोटा हलवणे सुरक्षित आहे असा निर्वाळा दिल्यावर तुम्ही शारीरिक उपचारांचा पर्याय निवडू शकता. यामुळे योग्य पद्धतीने चालण्याचे प्रशिक्षण, समतोल राखणे व हालचालींचे व्यायाम तुम्ही करू शकाल. 
फ्रॅक्चर कसे टाळाल? : तुम्ही शरीराचा तोल नीट सांभाळू शकत नसाल, तर तोल सांभाळण्याचे प्रशिक्षण तसेच शारीरिक उपचार तातडीने करण्याची गरज आहे. उंचसखल पृष्ठभागावर पळू नका आणि योग्य ती पादत्राणे वापरा. 
मुरगळणे : मुरगळण्याच्या क्रियेत अस्थिबंधांचे नुकसान होते. हालचालीच्या सामान्य कक्षेबाहेर अस्थिबंधाची हालचाल केल्यामुळे संबंधित अवयव मुरगळतो. यामध्ये सूज, वेदना व ताठरपणा ही काही लक्षणे जाणवतात. याचे उपचार व्यक्तीनुसार बदलतात. ते दुखापतीच्या तीव्रतेवरही अवलंबून असतात. त्यांचे सौम्य, मध्यम किंवा तीव्र अशा गटांत वर्गीकरण केले जाते. सौम्य स्वरूपाच्या मुरगळीवर ‘राइस’ पद्धतीने अनेक दिवस उपचार केले जातात. वेदना व सूज कमी होईर्यंत उपचार केले जातात. त्यानंतर डॉक्टर व्यायाम सांगतात. मध्यम स्वरूपाच्या मुरगळण्यावरही ‘राइस’ पद्धतीने उपचार केले जातात. मात्र, अशा परिस्थितीत बरे होण्यासाठी अधिक वेळ द्यावा लागतो. तुम्हाला घोटा मजबूत करण्यासाठी व्यायाम सांगितले जातात. मात्र, घोटा खूप जास्त प्रमाणात मुरगळला असेल, तर अस्थिबंध पूर्णपणे फाटतो किंवा तुटतो. ही दुखापत बरी होण्यासाठी दीर्घ कालावधी लागतो. यामध्ये सांध्याची हालचाल पूर्ण थांबवली जाते आणि हालचालीची कक्षा पूर्ववत करण्यासाठी, ताणण्यासाठी, मजबुतीसाठी त्यानंतर दीर्घकाळ शारीरिक उपचार घ्यावे लागतात. याशिवाय एखाद्या रुग्णाला फाटलेल्या अस्थिबंधांच्या फेररचनेसाठी शस्त्रक्रिया करवून घेण्याचा सल्लाही दिला जाऊ शकतो. 
मुरगळणे टाळण्यासाठी : शारीरिक क्रियेपूर्वी व नंतर ताणण्याचे व्यायाम करा, शरीराचा समतोल सुधारण्यासाठी डॉक्टरांनी सांगितलेले विशेष व्यायाम करा. 
ताण (स्ट्रेच) : स्नायू व स्नायूबंध अति ताणल्यामुळे होणाऱ्या दुखापतींना ‘स्ट्रेच दुखापती’ म्हटले जाऊ शकते, हे तुम्हाला माहीत होते? स्नायू आणि स्नायूबंध अतिरिक्त ताणले जाण्याचे प्रकार सहसा पाय व पाठीच्या खालील भागाबाबत घडतात. सूज, खरचटणे, किंवा दुखापतीमुळे त्वचेवर लाली येणे, संबंधित भाग हलवला नाही तरी वेदना होणे, स्नायू किंवा स्नायूबंध कमकुवत होणे आणि त्या स्नायूचा वापरच अशक्य होणे आदी लक्षणे काही जणांमध्ये आढळतात. यावर उपाय म्हणून तुम्ही व्यायामासोबतच 'राइस' उपचार करू शकतात. सौम्य ताणाचे व्यायाम करू शकता. स्वत:च्या मनाने औषधे घेणे धोक्याचे आहे. तुमच्या तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच औषधे घ्या. 
ताण (स्ट्रेच) टाळण्यासाठी : स्नायू मजबूत व लवचिक ठेवण्यासाठी तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली प्रत्येकाने स्नायू प्रशिक्षण, तसेच स्ट्रेचिंग व स्थैर्याचे प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे. 
टर्फ टो : पायाच्या अंगठ्याभोवती होणारी स्नायूबंधांची दुखापत म्हणजे टर्फ टो. कृत्रिम टर्फवर खेळणाऱ्या फूटबॉल खेळाडूंमध्ये ही दुखापत मोठ्या प्रमाणात आढळते. पायाचा अंगठा कठीण पृष्ठभागावर वारंवार वाकवावा लागत असल्याने नर्तक, जिम्नॅस्ट्स आणि बास्केटबॉलपटूंनाही या दुखापतीचा धोका असतो. याची परिणती स्नायूबंध ताणले जाण्यात किंवा फाटण्यात होऊ शकते. 
तीव्र मुरगळीसाठी किंवा छोट्या फ्रॅक्चरसाठी डॉक्टर एखादा जोड (ब्रेस) किंवा अॅथलिट्स टेप किंवा खास शूज वापरण्याचा सल्ला देऊ शकतात. यामुळे दुखापतग्रस्त अवयवाला आधार मिळतो व तो लवकर बरा होतो.