‘मधुस्थूलता’ : नवी ‘साथ’

स्थूलता हा टाईप २ मधुमेहासाठी सर्वांत मोठा धोका आहे. - अतिरिक्त चरबी, विशेषतः पोटाभोवती साचणारी चरबी (व्हिसरल फॅट), इन्सुलिन प्रतिकार (इन्सुलिन रेसिस्टन्स) निर्माण करते, जो टाईप २ मधुमेहाचा मुख्य कारण आहे.

• चरबीच्या पेशींमधून जास्त प्रमाणात प्रो-इन्फ्लेमेटरी साइटोकाइन्स (उदा. TNF-α, IL-6) बाहेर पडतात, जे इन्सुलिन सिग्नलिंगमध्ये अडथळा निर्माण करतात.

• म्हणूनच ‘मधुस्थूलता’ हा टर्म वापरला जातो - मधुमेह आणि स्थूलतेमधील अतूट संबंध दाखवणारा.

• संशोधनानुसार, टाईप २ मधुमेह असलेल्या ९० टक्के लोकांचे वजन जास्त आहे किंवा ते स्थूलतेच्या श्रेणीत येतात.

• हे दोन्ही आजार या गंभीर रोगांचा धोका वाढवतात : हृदयरोग (जगातील प्रमुख मृत्यूचे कारण), स्ट्रोक, क्रॉनिक किडनी रोग (CKD), काही प्रकारचे कर्करोग, नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (NAFLD)

१. भारतातील साथीचे स्वरूप : मधुस्थूलतेचे केंद्र

• भारताला ‘जगाची मधुमेहाची राजधानी’ म्हणतात.

• २०२४ मध्ये भारतात दहा कोटींहून अधिक लोकांना मधुमेह आहे (ICMR-INDIAB स्टडी).

• २०४५ पर्यंत हा आकडा तेरा कोटींपेक्षा जास्त होण्याचा अंदाज आहे.

• शहरी आणि उपनगरांमध्ये स्थूलता वेगाने वाढते आहे : शहरी भागातील ४० टक्क्यांपेक्षा जास्त प्रौढ लोक ओव्हरवेट किंवा स्थूल आहेत. बालपणीची स्थूलता झपाट्याने वाढते आहे (भविष्यासाठी मोठा धोका).

• शहरीकरण आणि जीवनशैलीतील बदल : शहरांकडे स्थलांतर, बसून करण्याची कामे, प्रोसेस्ड अन्न, कमी शारीरिक हालचाल; साखरेचे पेय, फास्ट फूड, पांढरा तांदूळ आणि रिफाइंड कार्ब्सचे वाढलेले सेवन.

• दुहेरी संकट : अजूनही भारतात कुपोषण आहे; पण त्याच वेळी अतिपोषण (स्थूलता) वाढत आहे - सार्वजनिक आरोग्यासाठी एक गुंतागुंतीची समस्या.

२. भारतातील खास धोके

• थिन-फॅट फिनोटाइप : भारतीय लोकांचा BMI सामान्य असला तरी शरीरातील चरबीचे प्रमाण जास्त, विशेषतः पोटाभोवती. अगदी सडपातळ दिसणाऱ्या लोकांमध्ये देखील इन्सुलिन प्रतिकार निर्माण होतो.

• आनुवंशिकता : भारतीयांमध्ये नैसर्गिकरित्या इन्सुलिन प्रतिकार आणि बीटा-सेल डिसफंक्शन होण्याचा धोका जास्त. कमी स्नायूंचे प्रमाण आणि जास्त पोटाभोवती चरबी यामुळे धोका वाढतो.

• लवकर वयात मधुमेह : भारतीयांमध्ये टाईप २ मधुमेह लवकर म्हणजे तीस-चाळिसाव्या वर्षीच आढळतो. त्यामुळे आजाराचा कालावधी लांबतो आणि गुंतागुंती वाढतात.

• आहारातील दोष : जास्त प्रमाणात रिफाइंड कार्बोहायड्रेट्स आणि सॅच्युरेटेड फॅट्सचे सेवन. फायबर, प्रथिने आणि सूक्ष्म पोषकतत्त्वांची कमतरता.

• आर्थिक व सामाजिक संक्रमण : वाढलेली संपन्नता → कमी शारीरिक हालचाल + जास्त कॅलरीयुक्त आहार. शहरीकरण हे सार्वजनिक आरोग्य शिक्षणाच्या वेगापेक्षा जलद घडते आहे.

३. भारतातील मृत्यूदरावर परिणाम

• भारतात हृदयरोग, स्ट्रोक, किडनी फेल्युअर, डायबेटिक रेटिनोपॅथी आणि अंगविच्छेदन यामागे स्थूलता आणि मधुमेह हे मुख्य कारणीभूत आहेत.

• मधुस्थूलता हृदयविकार, स्ट्रोक आणि मूत्रपिंड निकामी होण्याचे प्रमाण झपाट्याने वाढवत आहे.

• २०२० मध्ये भारतातील एकूण मृत्यूंपैकी २८ टक्के मृत्यू हृदयरोगामुळे झाले, आणि त्यातील बरेचसे मधुमेहाशी संबंधित होते.

दुष्टचक्र

१. स्थूलता → इन्सुलिन प्रतिकार → हायपरइन्सुलिनेमिया

२. हायपरग्लायसेमिया + जळजळ → बीटा-सेल डिसफंक्शन

३. टाईप २ मधुमेहामध्ये वाढ → इन्सुलिन गरज असलेल्या मधुमेहामध्ये रूपांतर

४. हे एकत्रित होऊन अॅथेरोस्क्लेरोसिस वाढते → हृदयरोगाचा धोका वाढतो

आशेचा किरण

सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे हे दोन्ही आजार मोठ्या प्रमाणात टाळता येण्यासारखे आणि नियंत्रणात आणता येण्यासारखे आहेत. पुढील लेखात आपण पाहूया, की स्थूलता कमी करून मधुमेह कसा रिव्हर्स करता येतो.