प्रो-बायोटिक्स पचनाचे साहाय्यक

- डॉ. मालविका तांबेआयुर्वेदाच्या मतानुसार आजारांचे मूळ आपल्या पचनसंस्थेशी निगडित असते असे सांगितलेले आहे. शरीरातील अग्नीचे कार्य संतुलित असेल तर शरीराचे आरोग्य टिकून राहायला मदत मिळते. या अग्नीला संतुलित ठेवण्यासाठी जेवढे आपल्या आहार-विहारातील अनुशासन महत्त्वाचे आहे तेवढेच महत्त्वाचे आणि मदतीचे असतात प्रो-बायोटिक्स..प्रो-बायोटिक्सचा शाब्दिक अर्थ आहे जीवनाला मदत करणारे. प्रो-बायोटिक्स हा जीवाणूंचा (बॅक्टेरियांचा) असा वर्ग असतो की जो ज्या शरीरात राहील (Host) त्याच्या शरीराच्या चयापचय क्रियांना मदत करतो. मानवी शरीरात असे प्रो-बायोटिक्स-जीवाणू लहान व मोठ्या आतड्यांत राहतात.बॅक्टेरिया यांचा उल्लेख फक्त संक्रामक रोगांमध्ये केल्याचे आपण ऐकलेले असते. बॅक्टेरिया आपल्या शरीराला घातक आहेत व त्याकरता अँटिबायोटिक्स घेण्याचा सल्ला मिळतो हे आपल्याला माहिती असते. परंतु शरीराला मदत करणाऱ्या बॅक्टेरियांना आपल्याला ‘अँटी’ऐवजी ‘प्रो’ व्हायची गरज आहे, हे आयुर्वेदात फार आधीपासूनच सांगितलेले आहे.सध्याच्या संशोधनाद्वाराही ही गोष्ट सिद्ध केलेली आहे. साध्या शब्दांत सांगायचे झाले, तर कुठलीही खायची वस्तू जेव्हा विचारपूर्वक फरमेंट केली जाते तेव्हा त्या गोष्टीत अशा प्रकारचे मित्र जीवाणू अर्थात प्रो-बायोटिक बॅक्टेरिया आपल्याला तयार करता येऊ शकतात. आपल्या प्राचीन संस्कृतीत अशा प्रकारचे फरमेंटेडेड अन्न प्रत्येक घरात नियमित केले जात असे..1) ताकप्राचीन काळापासून आपल्याकडे दुधापासून ताक व दही विरजण लावून तयार करण्याची पद्धत आहे. दही व ताक हे दोन्ही उत्तमप्रो-बायोटिक्स आहेत. दूध गरम करून थोडे निवल्यावर विरजण घालून आपण दही तयार करतो. विरजण म्हणजे दुसरे तिसरे काही नसून प्रो-बायोटिक्स जीवाणूंचा एक विशिष्ट स्ट्रेन असतो, ज्यामुळे पण दूध फरमेंट करून दूध दह्यात परिवर्तित होते. त्यामुळे आपल्या घरात केलेल्या पारंपरिक दह्याची चव बाजारात मिळणाऱ्या योगर्टसारखी नसते. कारण योगर्ट करताना वापरले जाणारे जीवाणू कदाचित वेगळ्या जातीचे असू शकतात..न तक्रसेवी व्यथते कदाचिन् न तक्रदग्धा प्रभवन्ति रोगाः।यथा सुराणाममृतं प्रधानं तथा नराणां भुवि तक्रमाहुः॥जसे स्वर्गात राहणाऱ्या देवतांना निरोगी राहण्यास अमृत महत्त्वाचे असते तसेच पृथ्वीलोकावर निरोगी राहण्यास ताक महत्त्वाचे असते. कारण ताक सेवन करणाऱ्याला कधीही रोग होत नाहीत.दह्यात पाणी मिसळून ताक करता येते. दही व ताक हे दोन्ही प्रो-बायोटिक्स असले तरी रोज घेण्यासाठी आयुर्वेदाने ताकाला सर्वोच्च स्थान दिलेले आहे.दह्यात पाणी घालून त्यावर घुसळण्याचा संस्कार केल्यामुळे दह्यात असलेली उष्णता कमी होऊन ते पचनशक्ती वाढवायला मदत करते. त्यामुळे ताक कुठल्याही प्रकृतीला सहन होते. ताक नुसते पिता येते किंवा खालील कृती घरी करून पिता येते..दही - एक कप,पाणी - दोन ग्लास,आले - छोटा तुकडा,जिरे पूड - अर्धा चमचा,काळे मीठ - अर्धा चमचा,थोडे सैंधव मीठ - आवडत असल्यास,बारीक चिरलेली कोथिंबीर- आवडीनुसार,पुदिना- आवडीनुसार,हिंग- आवडत असल्यासताकात या सगळ्या गोष्टी घालून रवीने नीट घुसळून घ्यावे. ब्लेंडर फिरवला तरी चालू शकते..आयुर्वेदानुसार असे ताक शरीरात पचन वाढवते, मूळव्याध, अतिसार या रोगांमध्ये चांगले असते तसेच अपचन, अतिसार वगैरे रोगांमध्ये पथ्य म्हणून वापरता येते.पित्ताचा त्रास असणाऱ्यांनी ताकात थोडी खडीसाखर घालून तसेच कफाचा त्रास असणाऱ्यांनी सुंठ, मिरी व पिंपळी घालून घेतले तरी चालू शकते.विरजण लावून दही कसे लावावे, ताक कसे घुसळावे याबद्दलची सविस्तर माहिती डॉ. मालविका तांबे यूट्यूब चॅनेलवर आयुर्वेदिक तूप या व्हिडिओमध्ये दिलेली आहे. दही कोणाला चालते व ते कसे खावे याची माहिती याच चॅनेलवर How to make curd या व्हिडिओमध्ये मिळू शकते.पावसाळ्याच्या दिवसांमध्ये ताकाला तूप, जिरे, कढीलिंब, आले व आवडत असल्यास छोटा हिरव्या मिरचीचा तुकडा घालून फोडणी देऊन घेता येते. भूक नसल्यास असे ताक चवीपुरते मीठ घालून भोजनात घेतल्यास अन्नात रुची वाढवते व पचन व्यवस्थित व्हायला मदत मिळते. .2) चक्कादही विरजून झाल्यावर त्याला धोतरासारख्या एखाद्या पातळ फडक्यात बांधून ठेवल्यास पाणी बाहेर निघून जाते. पाणी निघून गेल्यावर जे उरते त्याला आपण चक्का म्हणतो. श्रीखंडासाठी केल्या जाणाऱ्या चक्क्यामध्ये पाणी अगदीच कमी प्रमाणात असते. परंतु इतर वेळी चक्का खायचा असला तर थोड्या प्रमाणात पाणी असलेले चांगले.अशा प्रकारचा चक्का लसूण, आले, बेसिल, लाल मिरची, पुदिना वगैरे घालून डीपसारखे खाता येते. असे डीप भजी, सॅलड, मसाला पुरी, पराठा, ज्वारीच्या पुऱ्या वगैरेंबरोबर खूप छान लागते. अनेकदा आयांची तक्रार असते की मुले चीज फार प्रमाणात खातात, अशा वेळी घरी केलेला चक्का मुलांना चीज ऐवजी देता येतो..3) चीजदुधापासून पुढे केले जाते चीज. हे दुधामध्ये एका विशिष्ट बॅक्टेरिया घालून केले जाते. त्यामुळे चांगल्या प्रतीचे चीज प्रो-बायोटिक्ससारखे कामास येऊ शकते. भारतात बहुतेक चीज रासायनिक प्रक्रियांद्वारा बनवले जातात. शरीराला त्याचा उपयोग योग्यरीत्या होऊ शकत नाही. ज्या पालकांना मुलांना चीज खाऊ घालायचे असेल त्यांनी चीज चांगल्या प्रतीचे विकत घ्यावे. चुकीचे चीज खाल्ल्याने शरीरात अपचन आणि वजनही वाढते..दुधापासून तयार होणाऱ्या पदार्थांमध्ये ताक सर्वश्रेष्ठ असते. आपल्या स्वयंपाकघरात प्राचीन काळापासून खूप वेगवेगळ्या गोष्टी फरमेंटेशन करून तयार केलेल्या असतात. पण आधुनिक काळात वेळेची कमतरता, खाण्या-पिण्याच्या बदलच चाललेल्या सवयी, यांच्यामुळे ही प्रोसेस चुकवतो आहेत. आपण येथे काही उदाहरणे बघू या.जिलेबी : आपल्या संस्कृतीतील खूप महत्त्वाचा गोड पदार्थ आहे. जिलेबी करत असताना दह्याचा वापर खूप महत्त्वाचा असतो, कारण फरमेंटेशन झाल्यावर शरीरात त्याची बायो ॲव्हेलिबिलिटी वाढून शरीराला ताकद मिळते. योग्य प्रकारे तयार केलेल्या जिलेबी शुक्रवर्धक असते असे आयुर्वेदात सांगितलेले आहे. पण सध्या जिलेबी बनविताना बेकिंग सोडा वगैरे टाकला असल्यामुळे जिलेबीचा शुक्रधातूवर्धन हा गुण नाहीसा झालेला असतो..इडली, डोसा, उत्तप्पा : हे पदार्थही फरमेंटेशन करून तयार केलेल्या काही उत्तम कृती आहेत. अजूनही अनेक घरांमध्ये हे पदार्थ बनविताना योग्य कृतीचा वापर केला जातो. पण बाहेर हे पदार्थ करताना बऱ्याचदा सोड्याचा वापर केलेला आढळतो.लोणचे : भारतीय स्वयंपाकघरात लोणचे हा खूप महत्त्वाचा फरमेंटेडेड पदार्थ आहे. सध्या मात्र लोणचे आरोग्यासाठी चांगले नसते, त्यात फार प्रमाणात मीठ व तेल असते असे सांगितल्यामुळे सध्या लोणच्याचा वापर कमी झालेला आहे.त्यातल्या त्यात लोणचे खाल्ले तर ते घरी केलेले नसते, तर बाजारात उपलब्ध असलेले लोणचे विकत आणून खाल्ले जाते, जे बनविताना फरमेंटेशनसाठी वेळ दिला गेलेला नसतो व टिकण्याच्या दृष्टीने त्यात रासायनिक द्रव्यांचा व प्रिझर्वेटिव्हचा वापर केला जातो. खरे तर लोणचे जितके जुने तितके चांगले असे मानले जाते. लोणच्याचा आंबटपणा, त्याचा टॅँगीपणा हा लोणचे व्यवस्थित फरमेंट झाल्याचे द्योतक असते..त्यामुळे तेल, हिंग, मोहरी, मीठ, तिखट वगैरे उत्तम गुणवत्ता असलेले घटक वापरून तयार केलेल्या व व्यवस्थित मुरलेल्या अर्थात फरमेंट झालेल्या लोणच्याची रोज एखादी फोड खाल्ली तर हरकत नसते, तसेच लोणचे सेवन केल्यास सीझन नसताना आंबा, मिरची, लिंबू, वेगवेगळ्या भाज्या वगैरे खायला मिळू शकतात.राजस्थानसाख्या प्रांतात जेथे उन्हाळ्यात कुठल्याही प्रकारच्या भाज्या मिळत नाहीत तेथे वाळवलेल्या भाज्यांचे लोणचे लोकप्रिय असते. बऱ्याच प्रातांत अजूनही कोरफड अर्थात घृतकुमारीचे लोणचे करण्याची पद्धत आहे. पुढच्या भागात आपण अजून काही प्रो बायोटिक्स घरी कसे तयार करता येतील व शरीरावर प्रो-बायोटिक्सचा कशा प्रकारे प्रभाव होत असते, हे बघू या..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

प्रो-बायोटिक्स पचनाचे साहाय्यक

Related Stories