पाटणादेवी पितळखोरे लेणीतील यक्ष दिल्लीच्या संग्रहालयात

चाळीसगाव ः पाटणादेवी (ता. चाळीसगाव) (Patna Devi )परिसरातील पितळखोरे लेणीतील (Pitalkhore caves) सुस्थितीत असलेला यक्षाचे टपाल तिकीट (Postage stamp) काढून लेणीला सन्मान प्राप्त झालेला असताना हा यक्ष आता भारतीय पुरातत्व विभागाने (Archaeological Survey of India) आपल्या दिल्लीतील नॅशनल म्युझियममध्ये (National Museum in Delhi) नेला आहे. त्यावर हा यक्ष पितळखोरा लेणीतील असल्याचा उल्लेख केलेला असल्याने चाळीसगावच्या लौकीकात पुन्हा एकदा भर पडली आहे.

गणितसूर्य भास्कराचार्य (Ganitsurya Bhaskaracharya) यांच्या वास्तव्याने पावन झालेल्या शहरापासून अठरा किलोमीटवरील पाटणादेवीच्या परिसरात पितळखोरा लेणी आहे. ही लेणी पुरातन असून आजही या ठिकाणी दगडांवरील कोरीव काम व चित्रांचे रंगकाम शाबूत आहे. भारतीय डाक विभागाने १९६१ मध्ये भारतीय पुरातत्व विभागाच्या शतकोत्तर वर्षानिमित्त पितळखोरा लेणीत जगात एकमेव सुस्थितीत असलेला यक्ष याचे पंधरा पैशांचे टपाल तिकीट प्रकाशित केले होते. पितळखोरा लेणी ही भारतातील सर्वांत जुन्या लेण्यापैकी एक असून ती अंदाजे २ हजार ३०० वर्षांपूर्वी कोरण्यात आल्याची नोंद आढळते. ही लेणी अजिंठा लेण्यापेक्षाही जवळपास १०० वर्षे आधी कोरली आहे. टपाल तिकिटावर प्रसिद्ध करण्यात आलेला यक्ष पुरातत्व विभागाच्या दिल्लीतील नॅशनल म्युझियममध्ये असून त्यावर हा यक्ष पितळखोरा लेणीतील असल्याचा उल्लेख लिहिला असल्याचे येथील कलामहर्षी केकी मूस प्रतिष्ठानचे सचिव कमलाकर सामंत यांनी सांगितले.

हेमांडपंथी मंदिरांच्या खांबावरही यक्ष
जंगलात प्रवेश केल्यानंतर पाटणादेवीच्या मंदिराकडे जाताना डाव्या हाताला पुरातन हेमांडपंथी शिवमंदिर आहे. पहाटे सुर्योदय झाल्यानंतर सूर्यांची पहिले किरणे मंदिरातील महादेवाच्या पिंडीवर पडतात. या मंदिरातील खांबांवरही चार यक्ष कोरले आहेत. या भागातील चांदणीकृत बांधणीतील हे एकमेव मंदिर आहे. त्यात सभामंडप, गाभा व शिवलिंग असलेले गर्भगृह असे तीन टप्पे असून ठिकाणी महादेवाची पिंड आहे, त्या गर्भगृहात ‘सप्त मातृका’ (सात देवी) कोरलेल्या आहेत. मंदिराची आतील रचना करताना दोन्ही ठिकाणी कमळ असून मंदिराचा भार चार यक्षांनी आपल्या खांद्यांवर पेलला आहे. पितळखोरातील यक्ष दिल्लीतील संग्रहालयात असला तरी हेमांडपंथी महादेवाच्या मंदिरातील यक्ष आजही या ठिकाणी सुस्थितीत आहेत, अशी माहिती या भागाचा गाढा अभ्यास असलेले मानद वन्यजीव रक्षक राजेश ठोंबरे यांनी ‘सकाळ’ला दिली.