सातपुड्यात दुर्मिळ नीलमणी आमरीचे अस्तित्व; वनस्पती अभ्यासकांचे संशोधन

जळगाव  ः जिल्ह्यातील सातपुडा पर्वतरांगा या अनेक प्रकारच्या दुर्मिळ वनस्पती व प्राणी यांनी समृद्ध आहे. सातपुड्यात पश्‍चिम घाटातील प्रदेशनिष्ठ समजल्या जाणाऱ्या अनेक पक्षी, प्राणी व वनस्पती प्रजाती आढळून येतात. यात आता पश्‍चिम घाटातील आर्द्र पानझडी व शुष्क पानझडी जंगलामधील प्रदेशनिष्ठ समजली जाणारी नीलमणी आमरी ही वनस्पती सातपुड्याच्या पर्वतरांगांमध्ये वन्यजीव संरक्षण संस्थेच्या वनस्पती अभ्यासकांनी शोधून काढली. 

जळगाव जिल्ह्याला लाभलेल्या सातपुड्याचे वनस्पती वैभव व ते वाचविण्यासाठी वन विभाग करत असलेले अथक प्रयत्न पुन्हा एकदा अधोरेखित झाले आहेत. वन्यजीव संस्थेने यापूर्वी वन विभागाच्या सहकार्याने अनेक दुर्मिळ वनस्पती, वन्यजीव, सरीसृप, पक्षी नोंदविले आहेत. यात अजून एका दुर्मिळ वनस्पतीची भर पडली आहे. यामध्ये पश्‍चिम घाटातील आर्द्र पानझडी व शुष्क पानझडी जंगलामधील प्रदेशनिष्ठ समजली जाणारी नीलमणी आमरी (Dendrobium peguanum) ही दुर्मिळ आमरी सातपुड्यात शोधण्यात वन्यजीव संरक्षण संस्थेचे राहुल व प्रसाद सोनवणे या वनस्पती अभ्यासक जोडीला यश आले आहे. संशोधनातून वनस्पती फक्त पश्‍चिम घाटातच नाही; तर सातपुड्यातदेखील अस्तित्वात असल्याचे सिद्ध केले आहे. त्यांचा या वनस्पतीविषयीचा शोधनिबंध नुकताच बायोइन्फोलेट या विज्ञानपत्रिकेत प्रसिद्ध झाला आहे. संशोधनकार्यात प्रा. डॉ. आर. जी. खोसे (नगर), प्रा. डॉ. सुधाकर कुऱ्हाडे यांचे मार्गदर्शन व अमन गुजर, बाळकृष्ण देवरे, संस्थाध्यक्ष रवींद्र फालक, सतीश कांबळे, रवींद्र सोनवणे, वासुदेव वाढे, गौरव शिंदे, चेतन भावसार यांचे सहकार्य लाभले. 

सातपुड्याच्या कुशीत अनेक रहस्ये 
गेल्या काही वर्षांपूर्वी जंगलात शेती करण्यासाठी सातपुड्यातील सागाचे घनदाट आच्छादन प्रचंड वृक्षतोडीमुळे विरळ झाले होते; परंतु गेल्या सहा-सात वर्षांपासून सातपुड्याचे गतवैभव प्राप्त होत आहे. सागवान जंगल परत उभे राहताना दिसून येत आहे. वनांचे संवर्धन योग्यरीत्या झाल्यास निसर्गदेखील पूर्वीची जैवविविधता पुनःस्थापित करतो. वरील संशोधन हे त्याचेच प्रतीक आहे. सातपुड्याच्या कुशीत अनेक रहस्ये दडलेली आहेत. वन्यजीव संरक्षण संस्था वन विभागाच्या मार्गदर्शनात लोकसहभागातून येथील जैवविविधता संशोधनासोबतच संवर्धनाचे प्रयत्न करत असल्याचे वनस्पती अभ्यासक राहुल सोनवणे यांनी सांगितले. 

सागावर वाढणारी वनस्पती 
नीलमणी आमरी ही आमरी कुळातील अतिशय छोटेखानी वनस्पती असून, ती पुंजक्‍यात वाढते. अत्यंत छोटी असल्यामुळे तिचे अस्तित्व अनेकांच्या लक्षातही येत नाही. ही वनस्पती मुख्यत्वे साग वृक्षावर वाढते. फुलण्याच्या काळात ही आमरी पर्णहीन होते. फुले अतिशय छोटी असून, मनमोहक असतात.