सदर ः समुद्र जाणून घेण्यासाठी!

rat०९१२.txt

( टुडे पान ३ साठी)
(१३ जानेवारी टुडे चार)

सागरमंथन ...........लोगो

rat९p२.jpg ः -
81507
डॉ. स्वप्नजा आ. मोहिते

पृथ्वीवरचा खाऱ्या पाण्याचा विशाल महासागर हा पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या सुमारे ७१ टक्के भाग व्यापतो. खरंतर, पृथ्वीवरच्या सजीवांची उत्पत्ती या महासागरांमध्येच झाली आणि उत्क्रांती होत जाऊन आपण अस्तित्वात आलो; पण आपल्या स्वार्थासाठी आपण हे सोयीस्कररित्या विसरत चाललो आहोत. आपल्या पुराणांमध्ये या सागराचा ''समुद्रौ रत्नाकरा:'' असा उल्लेख केला गेला आहे. या समुद्राच्या मंथनातून चौदा रत्ने मिळाल्याच्या कथा आपण वाचतो. चंद्र, पारिजात, कल्पवृक्ष, ऐरावत, कामधेनू, लक्ष्मी, पांचजन्य शंख इ. रत्ने याच सागरातून मिळाली. आताही समुद्र आपल्याला खूप काही देतच आहे. असंख्य खनिजे, मत्स्यसंपत्ती, खनिजतेल देता देताच तो आपल्याला जगण्यासाठी अत्यावश्यक असा प्राणवायूही देत आहेच; पण त्याचबरोबर आपण वातावरणात टाकलेल्या कार्बनडाय ऑक्साईडपैकी सुमारे ३० टक्के आणि त्या वायूंद्वारे अडकलेली सुमारे ९० टक्के उष्णता शोषून ही घेत आहे. वनस्पती प्लवंग नावाने ओळखले जाणारे छोटे प्रकाशसंश्लेषक जीव जमिनीवर असलेल्या वनस्पतींप्रमाणेच सूर्यप्रकाशाचे ऑक्सिजनमध्ये रूपांतर करण्यास मदत करतात.

- डॉ. स्वप्नजा आ. मोहिते
---
महासागरात २ लाख २८ हजार ४५० ज्ञात प्रजाती

शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, पृथ्वीवर तयार होणारा ५० ते ८० टक्के ऑक्सिजन आपल्या महासागरातून येतो. त्यामुळे हवामानातील बदलाचे कोडे सोडवण्याच्यादृष्टीने समुद्र हा एक महत्वाचा भाग आहे. आपण पूर्वीपेक्षा जास्त किंवा वाईट हवामानाचा प्रभाव अनुभवत नाही याचे कारण महासागर आहे.
जगातील अंदाजे ९७ टक्के पाणी महासागरात आहे. त्यामुळे समुद्राचा हवामान, तापमान आणि मानव आणि इतर जीवांच्या अन्नपुरवठ्यावर लक्षणीय परिणाम होतो. सागरी हिमवर्षाव म्हणून मृत प्लवंग बुडणे ओळखले जाते. हे देखील खोल समुद्रातील जीवांसाठी एक महत्वपूर्ण अन्नस्रोत आहे. पृथ्वीवरील प्रत्येक जीवाच्या जीवनावर प्रभाव असूनही महासागर एक रहस्य आहे. ८० टक्क्यांहून अधिक महासागर अजूनही मॅप केला गेला नाहीये, शोधला गेला नाही आणि मानवाने पाहिलेलाही नाही. महासागर शास्त्रज्ञ आणि जगातील देशांनी पारंपरिकपणे महासागरांना चार वेगळ्या प्रदेशांमध्ये विभागले आहे. पॅसिफिक महासागर, अटलांटिक महासागर, हिंदी महासागर आणि आर्क्टिक महासागर. २०व्या शतकाच्या सुरवातीस काही समुद्रशास्त्रज्ञांनी अंटार्क्टिकाच्या सभोवतालच्या समुद्रांना दक्षिणी महासागर असे लेबल लावले आणि २०२१ मध्ये नॅशनल जिओग्राफिकने या पाचव्या महासागराला अधिकृतपणे मान्यता दिली. या महासागरांत ३५२ क्विंटिलियन गॅलन पाणी आहे! जगभरातील नद्यांमधून आणि वितळलेल्या बर्फातून पाणी महासागरात प्रवेश करते आणि बाष्पीभवनाद्वारे महासागर हेच पाणी वातावरणात सोडतात. आपण यालाच जलचक्र म्हणतो. आपले बरेचसे महासागर अद्यापही अभ्यासले गेले नसल्यामुळे प्राण्यांच्या किती प्रजाती या महासागरातून, समुद्रातून आढळतात हे जाणून घेणे अशक्य आहे. शास्त्रज्ञांचा असा अंदाज आहे की, ९१ टक्के महासागर प्रजातींचे वर्गीकरण करणे बाकी आहे. यासाठी अनेक देशांच्या खोल समुद्रातील एक्सपिडिशन्स म्हणूनच महत्वपूर्ण ठरत आहेत. महासागरात किमान २ लाख २८ हजार ४५० ज्ञात प्रजाती आहेत आणि अंदाजे २ दशलक्ष प्रजातींचा शोध घेणे बाकी आहे.
समुद्रशास्त्रज्ञांनी आधीच काही आश्चर्यकारक शोध लावले आहेत. समुद्रामध्ये उंच पर्वतरांगा आणि खोल दऱ्या आहेत ज्यांना ट्रेंचेस म्हणतात. जगातील सर्वात उंच पर्वताचे शिखर -हिमालयातील ८८५० मी. (२९,०३५ फूट) उंचीचा माउंट एव्हरेस्ट, जगातील सर्वात खोल दऱ्या म्हणजे पॅसिफिक महासागरातील मारियाना ट्रेंच (खोली ११,०३४ मी.) किंवा फिलिपिन ट्रेंच (खोली १०,५४० मी.) मध्ये ठेवल्यास तो पूर्णपणे पाण्यात बुडेल तर दुसरीकडे अटलांटिक महासागर तुलनेने उथळ आहे. कारण, त्याच्या तळाचा मोठा भाग कॉन्टिनेन्टल शेल्फने बनलेला आहे. यामध्ये महाद्वीपांचे काही भाग महासागरापर्यंत पसरलेले आहेत. या महासागराची सरासरी खोली ३,६४६ मीटर (११,९६२ फूट) आहे. या महासागरातील पर्वतरांगा तर अफाट आहेत. महासागरांमध्ये ६४ हजार किमीपेक्षा जास्त पसरलेली मध्य-महासागर रिज ही जगातील सर्वात लांब पर्वतश्रेणी आहे. ही अनोखी रचना पाहायला मिळण्याची शक्यता कमी आहे कारण, हीचा ९० टक्केपेक्षा जास्त भाग हा खोल समुद्रात आहे. आपल्या ग्रहातील बहुतेक सक्रिय ज्वालामुखी प्रणाली २ हजार मीटरच्या खोलीवर समुद्राच्या पाण्याखाली आहेत. एकूणच अंदाजे ७५ हजार ज्वालामुखी समुद्राच्या तळापासून १ किमीपेक्षा जास्त उंचीवर आहेत.
या अफाट महासागरांमध्ये पाण्याचा दाबही प्रचंड असतो. प्रत्येक ३३ फूट (१० मीटर) खोलीसाठी समुद्राचा दाब एक वातावरणीय दाबाने वाढतो. मारियाना ट्रेंचच्या तळाशी हाच दाब १६ हजार पौंड प्रति चौरस इंच (PSI) पेक्षा जास्त आहे. तुलनेने, समुद्रसपाटीच्या पृष्ठभागावरील हवेचा दाब जेथे आपण राहतो तेथे १४.७ PSI असतो; पण समुद्राचे वाढते तापमान, प्रदूषण आणि इतर समस्यांमुळे अनेक सागरी परिसंस्था त्रस्त असल्याने काही समुद्रशास्त्रज्ञांच्या मते प्रजातींची संख्या कमी होत आहे. २०१९ मध्ये शाश्वत महासागर अर्थव्यवस्थेसाठी उच्चस्तरीय पॅनेलच्या अहवालानुसार आपल्याला आवश्यक असलेल्या कार्बन उत्सर्जन कपातींपैकी २१ टक्के कपातीची आपण समुद्रांवर अवलंबून राहू शकतो. आता हवामानाशी संबंधित समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आपण महासागरांसोबत कसे काम करू शकतो याबद्दल विचार करण्याची वेळ आली आहे. उदाहरणार्थ, शिपिंगमधून हरितगृह वायू उत्सर्जन काढून टाकणे, किनारपट्टीवरील पवन ऊर्जा वाढवणे आणि खारफुटी आणि सीग्रासेससारख्या ''ब्लू कार्बन'' परिसंस्थांचे संरक्षण आणि पुनर्संचयित करणे. ब्लू कार्बन म्हणजे तो कार्बन जो जगातील महासागर आणि किनारपट्टीच्या, मिठागरे आणि दलदलीचा प्रदेश, खारफुटी आणि समुद्री गवत अशा परिसंस्थांमध्ये साठवला जातो. झाडांप्रमाणेच निरोगी सागरी आणि किनारी परिसंस्था वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात आणि तो वेगळा करतात. काही सागरीप्रणाली जंगलांच्या तुलनेत प्रति एकर १० पट जास्त कार्बन उत्सर्जन शोषून घेऊ शकतात. त्यामुळे अशा परिसंस्थांचे नक्कीच संरक्षण करण्याची आज गरज आहे! म्हणूनच ६ ते २० नोव्हेंबर २०२२ मध्ये झालेल्या क्लायमेट चेंज कॉन्फरन्स (COP २७) मधील सर्व मुख्य थीममध्ये समुद्र हा विषय होता.

(लेखिका मत्स्य महाविद्यालय, रत्नागिरी येथे मत्स्य जीवशास्त्र विभागात प्राध्यापक व विभागप्रमुख म्हणून कार्यरत आहेत.)
---