सदर ः भौगोलिक परिसराचे ज्ञान

१८सप्टेंबर पान ३ वरूनल लोगो व लेखक फोटो घेणे...

ओळी
- rat२४p८.jpg- डॉ. गजानन पाटील

लोकल टू ग्लोबल----------लोगो

इंट्रो

असं म्हणतात की, भूगोल ही सर्व शास्त्रांची जननी आहे. ते सत्यही आहे म्हणून पाश्चात्य राष्ट्रांमध्ये प्राथमिक स्तरापासूनच मुलाला भौगोलिक परिसराचे ज्ञान प्रत्यक्ष कृतीतून दिले जाते. नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणात याची अंमलबजावणी केली जाणारच आहे; पण अजूनही प्राथमिक शाळेतील काही शिक्षक भूगोल हा विषय पुस्तक वाचून शिकवतात. माझ्या लहानपणी आमचे गुरूजी पुस्तक वाचून भूगोल शिकवत असताना ते वाचायचे आणि त्याचा अर्थ सांगायचे. त्यामुळे भूगोल हा कंटाळवाणा विषय वाटायचा. वास्तविक पाहता मुलाला परिसराचे ज्ञान जितके अधिक चांगले करून देऊ तितकं मूल परिसरातील अनेक समस्यांची, अनेक नावीन्यपूर्ण गोष्टींची माहिती घेण्यास तयार होते. त्यातूनच त्याला पर्यावरणाची ओळख होते. पर्यावरण संवर्धन करण्याचा विचार त्याच्या मनामध्ये निर्माण होतो. प्राथमिक शाळेतील भौगोलिक अभ्यास हा सर्वांगीण शिक्षणाचा आवश्यक भाग आहे.

- डॉ. गजानन पाटील, रत्नागिरी
--------

भौगोलिक परिसराचे ज्ञान : सर्वांगीण विकासाचा पाया

भूगोलसारख्या विषयाच्या माध्यमातून मुलांना ते राहत असलेल्या जगाची चांगली समज विकसित करण्यात मदत करते. यामध्ये नकाशा वाचन, गंभीर विचार आणि समस्या सोडवणे यासारखी महत्वाची कौशल्ये विकसित करण्यात मदत करतात. प्राथमिक शालेय स्तरावरील भौगोलिक घटना त्यांचा आपल्यावर होणारा परिणाम यांचा विचार करणारी दृष्टी निर्माण झाली की, भविष्यात मुलाची निरीक्षण क्षमता विकसित होते. या पार्श्वभूमीवर मला यवतमाळच्या सरावपाठ शाळेत अनेक प्रयोग करता आले. मुलं वर्गात भूगोल शिकतात त्यापेक्षा कित्येक पटीने बाहेरच्या परिसरात आत्मसात करतात, याचा अनुभव आला. निरीक्षणातून वातावरणाबद्दल महत्वपूर्ण कौशल्ये आणि ज्ञान विकसित करतात. आजही प्राथमिक शाळेत भौगोलिक अभ्यास अनेकदा नकाशे, महाद्वीप आणि महासागरसारख्या मुलभूत संकल्पनांचा परिचय देऊन सुरू होतो. मुले नकाशे कसे वाचायचे आणि त्याचा अर्थ लावायचा, वेगवेगळे भूस्वरूप कसे ओळखायचे आणि त्यांच्या स्वतःच्या देशाचा आणि जगाचा मुलभूत भूगोल समजून घेणे शिकतात; पण त्यांच्या स्थानिक क्षेत्राच्या वैशिष्ट्यांबद्दल ते विसरून जातात. त्यासाठी त्यांना आपल्या परिसराचे ज्ञान देणे महत्वाचे ठरते. जसजसे ते प्राथमिक शाळेतून पुढे जातात तसतसे विद्यार्थी विविध देश आणि खंड शोधू लागतात. ते जगभरातील लोक, संस्कृती आणि लँडस्केपच्या विविधतेबद्दल शिकतात. ते वेगवेगळ्या हवामानाचा आणि हवामानाच्या नमुन्यांचा अभ्यास करतात आणि ते इकोसिस्टिम आणि मानवी क्रियाकलापांवर कसा परिणाम करतात, हे समजून घेतात. ते विविध अधिवास आणि परिसंस्थेबद्दलदेखील शिकतात. जैवविविधता आणि संवर्धनाच्या महत्वाबद्दल त्यांना कृतज्ञता विकसित करतात. प्राथमिक शाळांमधील भौगोलिक अभ्यासदेखील स्थानिक जागरूकता आणि गंभीर विचारकौशल्ये वाढवण्यावर भर देतात. विद्यार्थी त्यांच्या सभोवतालचे निरीक्षण आणि विश्लेषण कसे करावे आणि विविध भौगोलिक घटकांमधील संबंध कसे निर्माण करावे हे शिकतात. ते प्रश्न विचारण्याची, माहिती गोळा करण्याची आणि पुराव्याच्या आधारे निष्कर्ष काढण्याची क्षमता विकसित करतात. या स्तरावरील भौगोलिक अभ्यासामध्ये तंत्रज्ञानाचे एकत्रीकरण अधिक प्रमाणात होत आहे. विद्यार्थी विविध ठिकाणे एक्स्प्लोर करण्यासाठी किंवा हवामान, लोकसंख्या किंवा नैसर्गिक संसाधनांशी संबंधित डाटाचे विश्लेषण करण्यासाठी ऑनलाइन मॅपिंग साधने किंवा संगणक सिम्युलेशन वापरू शकतात. हे त्यांना डिजिटल साक्षरता कौशल्ये विकसित करण्यात मदत करते आणि डायनॅमिक आणि परस्परसंवादी पद्धतीने भूगोलाची त्यांची समज वाढवते; पण यासाठी प्राथमिक शाळेतील भौगोलिक अभ्यास विद्यार्थ्यांना त्यांच्या सभोवतालचे जग समजून घेण्यासाठी ज्ञान आणि कौशल्यांचा पाया भक्कम करायला हवा हे नाकारून चालणार नाही. हे केवळ कुतूहल आणि आश्चर्याची भावना विकसित करत नाही तर विद्यार्थ्यांना सक्रिय जागतिक नागरिक बनण्यास प्रोत्साहित करते. त्यासाठी मुलांना प्राथमिक स्तरावर भौगोलिक परिसराचे ज्ञान प्रात्यक्षिक कृतीतून दिल्यास त्यांचा सर्वांगीण विकासाचा पाया पक्का होईल.

(लेखक प्रयोगशील शिक्षणतज्ज्ञ, मानसतज्ज्ञ व समुपदेशक असून स्तंभलेखक आहेत.)