समुद्र जागा सोडतो तेव्हा....!

rat26p4.jpg -
00518
डॉ. प्रशांत परांजपे

इंट्रो
आता मानवानं प्रत्येक गोष्ट सजगतेने करणे अत्यावश्यक आहे. समुद्र आपली पातळी सोडून जमिनीकडे धावू लागला आहे. जलप्रदूषण आणि वायुप्रदूषण या सर्वांचा परिणाम म्हणजेच वातावरणात होणारा बदल होय. त्यामुळे हिमनद्या आणि हिमनग वितळू लागले आहेत. परिणामी, नद्यांची आणि समुद्राची पातळी वाढू लागली आहे. समुद्राने आपली जागा सोडून आता जमिनीकडे आगेकूच करण्यास सुरुवात केली आहे...!
- डॉ. प्रशांत परांजपे, दापोली

समुद्र जागा सोडतो तेव्हा....!

समुद्राची पातळी वाढण्याची दोन मुख्य कारणे आहेत — जागतिक तापमानवाढ आणि त्यामुळे होणारे जमिनीवरील बर्फ वितळणे. तापमान वाढल्याने समुद्राचे पाणी गरम होते आणि प्रसरण पावते, ज्यामुळे त्याची पातळी वाढते. याव्यतिरिक्त, ग्रीनलँड आणि अंटार्क्टिकावरील बर्फाच्या चादरी तसेच जगभरातील पर्वतीय हिमनद्या वितळतात आणि हे पाणी समुद्रात मिसळते, ज्यामुळे समुद्राचे एकूण प्रमाण वाढते.

समुद्राची पातळी का वाढते याची कारणे पाहूया -

* पाण्याचे थर्मल प्रसरण (Thermal Expansion):

जेव्हा पाणी गरम होते, तेव्हा ते विस्तारते आणि अधिक जागा व्यापते. जागतिक तापमानवाढीमुळे समुद्राचे पाणी गरम होते, ज्यामुळे त्याची पातळी वाढते. सध्या समुद्रपातळीतील वाढीपैकी सुमारे एक-तृतीयांश भाग या थर्मल प्रसरणामुळे होतो, असे शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे.

* जमिनीवरील बर्फ वितळणे:

जगभरातील तापमानवाढीमुळे जमिनीवरील बर्फ वितळतो. यामध्ये ग्रीनलँड आणि अंटार्क्टिकासारख्या मोठ्या बर्फाच्या चादरी आणि पर्वतीय हिमनद्यांचा समावेश आहे. हे वितळलेले पाणी नद्या आणि इतर मार्गांनी समुद्रात पोहोचते, ज्यामुळे समुद्राच्या पातळीत भर पडते. समुद्रपातळीतील वाढीपैकी सुमारे दोन-तृतीयांश भाग या वितळलेल्या पाण्यामुळे आहे, असे काही अहवाल दर्शवतात.

* समुद्राची पातळी किती वेगाने वाढत आहे ?

२०व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून जागतिक समुद्रपातळी गेल्या तीन हजार वर्षांतील कोणत्याही टप्प्यापेक्षा अधिक वेगाने वाढली आहे आणि हा वेग दिवसेंदिवस वाढत आहे. १८८० मध्ये नोंदी सुरू झाल्यापासून, समुद्राची पातळी सुमारे २० सेंटीमीटर (आठ इंचांपेक्षा जास्त) वाढली आहे. दर दशकात या वाढीचा वेग वाढत आहे.
जागतिक हवामान संघटनेच्या म्हणण्यानुसार, २०२३ मध्ये जागतिक सरासरी समुद्रपातळी विक्रमी उंचीवर पोहोचली आहे. पृथ्वीच्या असमान गुरुत्वाकर्षण क्षेत्रामुळे जगभरात समुद्रपातळीत समान प्रमाणात वाढ होत नाही. नैऋत्य पॅसिफिकच्या काही भागांमध्ये १९९३ पासून समुद्राची पातळी जागतिक दरापेक्षा दुप्पट वाढली आहे.
समुद्रपातळी वाढीचा वेग वाढत्या तापमानावर अवलंबून आहे. वाढीचा आकडा मोठा वाटत नसला तरी शास्त्रज्ञांचा असा अंदाज आहे की, समुद्रातील प्रत्येक २.५ सेंटीमीटर वाढीमुळे सुमारे २.५ मीटरचा समुद्रकिनारा हरवत आहे. तसेच, समुद्रपातळीतील प्रत्येक सेंटीमीटर वाढीसाठी सहा दशलक्ष लोक किनारपट्टीवरील पुराच्या संपर्कात येतात, असा अंदाज आहे. शास्त्रज्ञांचा असाही अंदाज आहे की, मानवी क्रियाकलापांमुळे शतकाच्या अखेरीस समुद्राची पातळी दोन मीटरपर्यंत वाढू शकते.

* जगातील कोणते भाग सर्वाधिक प्रभावित ?

फिजी, मालदीव आणि तुवालू यांसारखी लहान बेटे समुद्रपातळी वाढीमुळे गंभीर धोक्यांचा सामना करत आहेत. समुद्रपातळीतील अगदी मध्यम वाढीसुद्धा या बेटांच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण करते. समुद्राची पातळी वाढल्याने संपूर्ण जग चिंतेत आहे, कारण जगातील सुमारे ४० टक्के लोकसंख्या किनाऱ्याजवळ राहते आणि अंदाजे ९०० दशलक्ष लोक कमी उंचीच्या भागात राहतात. जगभरातील किनारपट्टीवरील शहरे आधीच किनारपट्टीची धूप, शेतीवर परिणाम, खारे पाणी वाढणे, विनाशकारी पूर आणि वादळांचा सामना करत आहेत. २०२२ च्या अभ्यासानुसार, बांगलादेश, भारत आणि चीन आशियातील उष्णकटिबंधीय प्रदेशांमधील सर्वात जास्त प्रभावित देश असतील. तसेच कैरो, लागोस, लॉस एंजेलिस, मुंबई, ब्युनोस आयर्स आणि लंडन यांसारख्या मोठ्या शहरांवरही गंभीर परिणाम होण्याची अपेक्षा आहे.

* पाणीपातळीत होणारी वाढ आपण रोखू शकतो का?

तज्ज्ञ म्हणतात की, समुद्रपातळीतील नाट्यमय वाढ रोखण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे जलद गतीने हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन कमी करणे. मात्र, उद्यापासूनच जगाने सर्व उत्सर्जन थांबवले तरीही तापमानवाढीमुळे समुद्राचे तापमान आणि हिमनद्यांवर होणारा परिणाम लगेच थांबणार नाही, त्यासाठी काही काळ लागेल.
जगभरातील देश समुद्रापासून शहरांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि वादळाच्या लाटांचा सामना करण्यासाठी ड्रेनेज प्रणाली आणि पूरप्रतिरोधक इमारतींमध्ये सुधारणा करत आहेत. काही उपाय निसर्गावर आधारित आहेत. उदाहरणार्थ, सेनेगलच्या समुद्रकिनाऱ्यावर लाकडाची धूप कमी करणे किंवा कॅमेरूनमधील खारफुटीची जंगले पुन्हा निर्माण करून किनारपट्टीवरील धूप रोखणे. सखल भागात असलेल्या लहान बेटांना असणारा धोका पाहता गावे उंच ठिकाणांवर हलवली जात आहेत.
रत्नागिरी जिल्ह्याच्या किनारपट्टीवर समुद्रपातळी वाढल्यामुळे किनारपट्टीची धूप, शेतजमिनी बुडणे, खारफुटीची जंगले वाढणे आणि पूर येणे असे परिणाम दिसून येत आहेत. त्यामुळे पर्यटनावरही परिणाम झाला आहे, कारण समुद्रकिनाऱ्यावरील दुकाने आणि धार्मिक स्थळे बाधित झाली आहेत. मिऱ्या बंदरापासून ते दापोलीतील खेळशी आणि बाणकोटपर्यंतच्या किनारपट्टीचा अभ्यास केला असता, समुद्राने आपली जागा सोडून जमिनीकडे आगेकूच केल्याचे लक्षात आले आहे. दापोली तालुक्यातील मुर्डी गावांमध्येही उधाणाच्या भरतीच्या वेळी आणि अतिवृष्टीच्या प्रसंगी २४ ते ४८ तास गावातील पाणी बाहेर जात नसल्याची नोंद आहे. किनारपट्टीची धूप रोखण्यासाठी संरचनात्मक उपाय म्हणजे संरक्षक भिंत, ग्रोयन्स आणि नैसर्गिक उपाय जसे झाडे लावणे, वाळूचे ढिगारे जपणे आणि प्रवाळखडक वाचवणे यांसारख्या अनेक उपाययोजना करता येतात. या उपायांद्वारे लाटा आणि प्रवाहांच्या ऊर्जेपासून किनारपट्टीचे संरक्षण, गाळ अडवणे आणि नैसर्गिक अडथळे निर्माण करणे शक्य होते.

(लेखक पर्यावरणाचा शाश्वत विकास या विषयातील डॉक्टरेट पदवीधर आहेत.)