दुर्मिळ गोरख चिंच

औषधी गुणधर्मयुक्‍त
दुर्मिळ गोरख चिंच

मेघराज जाधव, मुरूड
ग्लोबल वॉर्मिंगच्या लहरी हवामानात आजही अनेक वृक्ष पर्यावरणाचा समतोल राखत आपले अस्तित्व टिकवून आहेत. बाओबाब अर्थात गोरख चिंच हा दुर्मिळ वृक्ष त्‍यापैकीच एक असून सुमारे तीन हजार वर्षांहून अधिक काळ तग धरून आहे.
मुरूडपासून चार किमी अंतरावर असलेल्या खोकरी येथील सिद्दी राज्यकर्त्यांच्या ३५० वर्षांपूर्वीच्या मकबऱ्याजवळ दुर्मिळ गोरख चिंचेची महाकाय वृक्ष नजरेस पडतात.

मुरूड-जंजिरा या ऐतिहासिक नगरीला अनेक शतकांचा इतिहास आहे. प्रदूषणमुक्त हवा, हिरवीगार वनराई, विस्‍तीर्ण सागरकिनारे, जंजिरा-पद्मदुर्ग या जलदुर्गांना पाहण्यासाठी वर्षभर लाखोंच्या संख्येने पर्यटक येतात. २२ एकर परिसरात पहुडलेला जंजिरा किल्‍ला वास्तुशास्त्राचा अजोड नमुना आहे. राजपुरीपासून जवळच असलेले खोकरीचे गुंबज, मुगल आणि हिंदू स्थापत्य शिल्प शैलीचा मिलाप असलेले सिद्दीचे मकबरे आहेत. या दरम्यान दुर्मीळ ‘बाओबाब’ अर्थात गोरख चिंचेचे १५-२० वृक्ष आजही दिमाखात उभे आहेत. या वृक्षांचा जाडसर बुंधा, छत्रीसारखा दिसणारा वरचा भाग हिरव्यागर्द पानांनी आच्छादलेला असतो. वसंतऋतूत पालवी फुटते तर हिवाळ्यात झाडांची पानगळ होते. रिकाम्या फांद्या अवकाशात चिकटल्यासारख्या वाटतात. या वृक्षाची फळे माकडे चवीने फस्त करतात म्हणून त्‍याला ‘मंकी ब्रेड ट्री’ असेही संबोधतात. या फळातून ‘क’ जीवनसत्त्वे मिळते. बियांपासून खाद्यतेलही मिळू शकते. याशिवाय सालीपासून दोरखंड, चटया, टोपल्या, कागद आणि कापडही बनू शकते. वृक्षाची मुळे औैषधी गुणधर्मयुक्त असतात.

संत गोरक्षनाथांचा वृक्षाच्‍या छायेत शिष्यांनी संवाद
संत गोरक्षनाथ याच वृक्षाच्या शीतल छायेखाली शिष्यगणांशी संवाद करीत असत अशी आख्यायिका आहे. बाओबाब या वृक्षाचे आर्युमान सुमारे १ हजार वर्षांइतके तर उंची १६ ते २९ मीटरपर्यंत आहे. ही वृक्षे कमालीची मोहक वाटतात. भारतात हा आफ्रिकन वृक्ष इ.स.१६०० च्या सुमारास हबसाण व्यापाऱ्यांनी आणला असावा, असा तर्क आहे. जंजिऱ्यावर सिद्दीने याच सुमारास चढाई केली. अलीकडे झालेल्या पर्यावरण सर्वेक्षणात, जगाच्या पाठीवर बाओबाब या वृक्षांची संख्या आफ्रिका वगळता इतरत्र देशात मर्यादित स्वरूपात आहे. मुरूडमधील खोकरीजवळ असलेल्‍या बाओबाब झाडांजवळ पर्यावरण विभागाकडून फलक लावल्यास पर्यटकांना या वृक्षाची महती कळेल. तसेच दुर्मिळ गोरखचिंचेचे गुणधर्म समजतील, तसेच वृक्षाच्या संवर्धनासाठी प्रयत्‍न होतील, असे स्‍थानिकांचे म्‍हणणे आहे.

बाओबाब अर्थात गोरख चिंचेच्या झाडापासून रोपे बनविली आहेत. फळांच्या रोपापासून २५० रोपे तयार केली आहेत. दीर्घायुषी झाडाचे संवर्धन डोंगर उतारावरील जमिनीत व्हायला हवे. या वृक्षाचे आयुर्मान हजार वर्षांचे असून वृक्षाच्या जतनासाठी प्रयत्‍न व्हावेत.
- चिन्मय म्हसकर, युवा पर्यावरणवादी, सगुणाबाग

अरब, आफ्रिकन लोकांची देण
मूलतः आफ्रिका खंड, अरबी द्वीपकल्प, मादागास्कर या भागांत आढळणारी ही वृक्ष प्रजाती अरब आणि आफ्रिकन लोकांनी भारतात आणली. भारतात या झाडाला गोरख इमली, रुखडो, ब्रह्मलिका, तर महाराष्ट्रात ‘गोरख चिंच’ या नावाने ओळखले जाते. यातील गोरख हा शब्द ‘गोरक्षी’ शब्दाचा अपभ्रंश असल्‍याचे बोलले जाते. याचे फळ चिंचेप्रमाणे आंबूस म्हणून ‘चिंच’ ही उपाधी दिल्‍याचे आढळते.

पानगळी उंच वृक्ष
झाडाची उंची ५० फुटांपर्यंत होत असून, हा पानगळी वृक्षात मोडतो. झाडाचा बुंधा फारच मोठा असून, खोडाचा परीघ १०० फुटापर्यंतही असतो. झाडाची साल गुळगुळीत व करडी असते. पाने हस्ताकृती संयुक्त, लांब देठाची आणि मोठ्या दलाची असतात. याचे फूल साधारणतः १५ सेटिंमीटर व्यासाचे, रंगाने पांढरे कक्षस्थ व लोंबते असते. फूल गळून पडल्‍यावर आलेले फळ आकाराने दुधी भोपळ्यासारखे किंवा नारळासारखे असते. फळाची साल मखमली, लवदार असून, वजन साधारणतः दीड किलोपर्यंत असते.

दमा, अतिसारावर गुणकारी
फळातला गर चवीला चिंचेसारखा असतो आणि त्यात व्हिटॅमिन ‘सी’ची मात्रा भरपूर असते. गराचे सरबत अतिशय शीतल असून, शरीरातला दाह आणि तृष्णा कमी करते. दमा, अतिसार आणि आव पडणे आदी विकारांवर ते गुणकारी आहे. फळाप्रमाणे झाडाची साल व लाकूडही अत्यंत उपयोगी आहे.

सालीचा दोर, गोणपाटासाठी वापर
खोडाच्या अंतरसालापासून मजबूत दोर व गोणपाट तयार केले जाते. आंतरसाल उत्तम व टिकाऊ असल्यामुळे त्याचा वापर ब्राऊन पेपर तयार करण्यासाठी होतो. झाडाचे लाकूड हलके असल्यामुळे गुजरातमध्ये मासेमारीसाठी या लाकडापासून होड्या तयार केल्या जातात. १८ व्या शतकात फ्रेंच निसर्ग शास्‍त्रज्ञ मायकेल ॲडन्सने या वृक्षाचे वर्णन केल्यामुळे त्याच्या सन्मानार्थ त्यास ‘ॲडॅन्सोनिया’ आणि हाताच्या बोटासारख्या खंडावरून जागतिक नाव ‘डिजिटाटा’ असे नाव देण्यात आले आहे.