तरच नवीन पिढीस ‘या’ प्रेक्षणीय व ऐतिहासिक स्थळांचा ठेवा पाहता येणार

मंगळवेढा (सोलापूर) : गौरवशाली महाराष्ट्राची ‘मंगळवेढा भुमी संतांची’ या लोकगीतातून प्रल्हाद शिंदे यांनी तालुक्याची ओळख करून दिली. पण याच नगरीतील प्रेक्षणीय ऐताहासीक स्थळांतून पर्यटन विकासाच्या संधी उपलब्ध असताना या पुरातन खात्याच्या दुर्लक्षामुळे त्याचे जतन होत नाही. याकडे वेळीच लक्ष दिले तरच नवीन पिढीस या प्रेक्षणीय व ऐतिहासिक स्थळांचा ठेवा पाहता येणार आहे.

मंगळवेढयात चालुक्य, कलचुरी घराण्याची काही काळ राजधानी होती. विजापूरच्या आदिलशाहीच्या जवळीकीमुळे नेहमीच हे ठिकाण त्याकाळात महत्वाचे होते.  1665 मध्ये शिवाजी महाराज यांनी मिर्झाराजे जयसिंग यांचे सोबत आदिलशाही विरुध्द मोहिम काढली. त्यावेळी नेताजीने मंगळवेढा किल्ला जिंकला. हा किल्ला विजापूरच्या जवळ असल्याने तो ताब्यात ठेवणे अवघड असल्यामुळे मिर्झा राजे जयसिंहाने दिलेरखानाला किल्ला उध्वस्त करण्याची आज्ञा केली. पुढील काळात मंगळवेढे पुन्हा आदिलशहाच्या ताब्यात गेले.  1685 मध्ये औरंगजेब बादशाहाच्या बक्षीने उध्वस्त झालेला किल्ला ताब्यात घेतला. सध्या किल्ल्याचे फ़ारच थोडे अवशेष उरलेले असले तरी, अनेक ऐतिहासिक प्राचीन अवशेष गावात विखुरलेले आहेत.

सोलापुरातील बातम्या वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा
किल्ल्याचे महत्व कमी झाले आताच्या स्थितीत उभी असलेली वास्तू म्हणजे किल्लेवजा गढी आहे. किल्ल्याचा खंदक नष्ट झालेला आहे. किल्ल्यात एका कोपऱ्यात काही कोरलेल्या मूर्ती सप्त मातृकांची मुर्ती, गणपतीची मूर्ती पाहायला मिळते. किल्ल्याच्या आताच्या अवशेषांवरून किल्ला आता आहे त्यापेक्षा मोठा असल्याचे संकेत मिळतात. किल्ल्याच्या मागील बाजूस असलेले काशीविश्वेश्वराचे मंदिर आणि विहीर पाहण्यासारखी आहेत. मंदिर परिसरातील शिलालेखात 1572 मध्ये मंदिराचा जीर्णोद्धार केल्याचा उल्लेख आढळतो.  प्राचीनकाळी पुलकेशी चालुक्याच्या मंगलेश या दुसऱ्या मुलाचा याठिकाणी तळ होता. त्याच्या नावावरून गावास मंगळवेढे नाव पडले असावे. असे जाणकाराचे मत असून आठव्या शतकात काशीविश्वेश्वराच्या मंदिराची निर्मिती चालुक्यांनी केली. त्यानंतर आलेल्या कलचुरींची राजधानी काही काळ या ठिकाणी होती. ते स्वत: ला ब्रम्हाचे वंशज (पूजक) मानत असल्याने त्यांनी याठिकाणी ब्रम्हदेवाचे देऊळ बांधले असावे. आज देऊळ नष्ट झाले असले तरी ब्रम्हदेवाची मुर्ती आजही आपल्याला पाहायला मिळते. ब्रम्हदेवा बाबतीत वैशिष्ट्यांची बाब म्हणजे जगातील हे ब्रम्हदेवाचे मंदिर असणारे दुसरे ठिकाण आहे असे मानले जात आहे. 
राजस्थानातील पुष्कर नंतर या ठिकाणी एकमेव असे ब्रम्हदेवाचे मंदिर आहे. त्यामुळे या ठिकाणी असणाऱ्या ब्रम्हदेवाच्या मूर्तीस विशेष असे महत्व असताना याकडे संबंधित विभागाचे दुर्लक्ष होत आहे. संत चोखामेळा, संत दामाजी, कान्होपात्रा, संत टिकाचार्य, मोहीनीबुवा, गोफनबाई या संतांच्या वास्तव्याने पावन झालेल्या शहरात आलेल्या भविकांना विविध संताच्या समाधीची ठिकाणेही लवकर सापडत नाहीत. शिवाय कृष्ण तलावातही गाळ काढताना जुन्या काळातील सापडलेल्या मुर्तीही नगरपलिकेच्या व्हरांडयात ठेवल्या तर चोखोबा स्मारकाच्या जागेचा प्रश्न प्रलंबित आहे. याशिवाय तालुक्यातील तांडोर येथील मारुती मंदिराशेजारी जुन्या काळातील शिक्षण पाहिजेत. दोन तुकडे सापडले आहेत हे दोन तुकडे एकत्र केल्यास त्यातून एक नवीन माहिती सध्याच्या पिढीला मिळणार आहे. त्यादृष्टीने या सर्व ऐताहासीक मुर्तीचे जतन करणे आवश्यक आहे. अन्यथा मंगळवेढयाचा ऐताहासीक वारसा पुसला जाईल. 

पाठपुरावा करु
'मंगळवेढयाचा ऐतिहासिक वारसा जतन करून संतनगरीचा नावलौकिक वाढविण्याच्या दृष्टीने पालिकेच्या वतीने कोरोनाचा प्रादुर्भाव कमी होताच त्याबाबतचा शासन दरबारी पाठपुरावा करू.
- अरूणा माळी नगराध्यक्षा

नगरपालिकाचे पुढाकर महत्त्वाचा
इतिहासकार व जिल्ह्याच्या दृष्टीने येथील जुन्या काळातील मुर्तीची जतन होणे आवश्यक आहे. मंगळवेढ्याचा इतिहास तिथेच राहिला पाहिजे. यासाठी वस्तुसंग्रालय व्हावे, यासाठी नागरिक आणि नगरपालिकेचा पुढाकार महत्वाचा आहे. 
- डॉ. माया पाटील, पुरातत्व विभाग प्रमुख, पुण्यश्‍यलोक अहिल्यादेवी होळकर विद्यापीठ, सोलापूर

जीर्णोद्धार होणे गरजेचे
अन्य गावात एक जरी थोरपुरूष होऊन गेले तरी ती गावे आज नावारूपाला आली. त्यासाठी मंदीरांचा, समाधी स्थळाचा, ग्रामीण भागातील मुर्तीचे (विरगळ) जीर्णोधार होणे गरजेचे आहे, तसेच संतसृष्टी व भक्तीनिवास बांधले तरच पर्यटक येवू शकतात.
- नितीन अणवे, विरंगळ संशोधक, सोलापूर