मूतखडा : लक्षणे, कारणे उपचार पद्धती

मूतखडा : लक्षणे, कारणे उपचार पद्धती
पाणी अगदी कमी पिण्याने मुतखडा (Kidney Stone) होण्याचे प्रमाण वाढत राहते. याशिवाय अतिशारीरिक श्रम किंवा व्यायाम या कारणांनी पाण्याचे शरीरातील प्रमाण कमी झाल्याने मुतखडा (Kidney Stone) तयार होण्याचे प्रमाण वाढते. मूत्रमार्गात होण्याऱ्या जंतुसंसर्गामुळे नायडस तयार होतो व त्याचे क्षार जमा झाल्याने त्याचे मुतखड्यात रूपांतर होते. मांसाहार जास्त प्रमाणात केल्याने मुतखडा होतो. सततच्या मूत्रपिंडाचे संक्रमण, डायबेटिक लोकांमध्ये sugarचे प्रमाणापेक्षा सतत जास्तीचे राहणे, यामुळेही मुतखडा होतो. अनुवंशिक व genetic डिफेक्टमुळेही मुतखडा होतो. मुतखड्यांमुळे वेदना, किडनीपासून मूत्राशयापर्यंत लघवी (Urine to the bladder) वाहून येणाऱ्या नलिका म्हणजेच युरेटरमध्ये अडथळा निर्माण करीत नाहीत, तोपर्यंत त्यांच्यामुळे त्रास जाणवत नाही. मात्र, किडनी स्टोनमुळे मूत्रमार्गात अडथळा (Urinary tract obstruction due to kidney stone) निर्माण झाला तर लघवी संपूर्णपणे बाहेर न पडता अडविली जाते. त्यामुळे किडनीला सूज येते आणि वेदना निर्माण होतात.
*मुतखड्याची लक्षणे (Symptoms of Kidney Stone): ओटीपोटात आणि जननेंद्रियांजवळ (Near the genitals) निर्माण होणाऱ्या वेदना सतत मूत्रविसर्जन (Urinary excretion) करण्याची गरज वाटत राहणे, एकावेळी कमी प्रमाणात मूत्र शरीराबाहेर टाकले जाणे, छातीच्या बरगड्यांच्या खालच्या बाजूला पाठीमागे तीव्र वेदना, मूत्रविसर्जन करताना होणाऱ्या वेदना किंवा जळजळ, लघवीचा रंग गुलाबी, लाल किंवा तपकिरी असणे, लघवीला उग्र वास येणे, उलट्या व मळमळ, जर जंतुसंसर्ग असेल तर थंडी व ताप.
*मुतखडा होण्याची कारणे (Causes of kidney stones) : बहुतेकवेळा लघवी गरजेपेक्षा जास्त कॉन्सेन्ट्रेटेड झाल्यामुळे म्हणजेच लघवीमधील पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे किडनी स्टोन्स होतात. विशिष्ट प्रकारचा आहार, गरजेपेक्षा जास्त वजन, काही शारीरिक विकार, एखाद्या विशिष्ट रोगावर घेतली जाणारी औषधे, तसेच सप्लीमेंट्स ही किडनी स्टोन्स होण्यामागची मुख्य कारणे आहेत.
*उपचार (Treatment of Kidney ) : किडनी स्टोनचे निदान करण्यासाठी ब्लड टेस्ट, युरिन टेस्ट, सोनोग्राफी व सिटी स्कॅन, तसेच प्रत्यक्ष स्टोनची प्रयोगशाळेतील तपासणी या चाचण्या करतात. मूतखड्याचा उपचार हा त्याचा आकार आणि तो मूत्रमार्गाच्या कुठल्या भागात स्थित आहे, यावर अवलंबून असतो. सामान्यतः मूत्रपिंडात, मूत्रवाहिनी, मूत्राशय असलेले ५ ते ६ मिलीमीटरपेक्षा लहान मुतखडे औषधांनी पडून जातात. मात्र, हे खडे बाहेर निघून गेलेत याची पुष्टी करण्यासाठी सोनोग्राफी करणे गरजेचे असते. गरज असल्यास शस्त्रक्रिया सांगितली जाते. हल्ली मूतखड्याच्या शस्त्रक्रिया एंडोस्कोपिक म्हणजे दुर्बिणीद्वारे केली जाते.
१. आरआयआरएस शस्त्रक्रिया (RIRS Surgery) : मुतखडा युरेथ्रामध्ये असेल, तर छोट्या दुर्बिणीद्वारे शस्त्रक्रिया करण्यात येते. त्याला यूआरएसएल असे म्हणतात. खडा फोडण्यासाठी लेसर अथवा अल्ट्रासाउंड तंत्राचा वापर केला जातो. यानेही जखम होत नाही.
२. पीसीएनएल शस्त्रक्रिया (PCNL Surgery) : मूतखडा ५ एमएमपेक्षा लहान असेल आणि मूत्रपिंडात असेल, तर छिद्र करून थेट मूत्रपिंडातून खडा काढण्यात येतो. या शस्त्रक्रियेला पीसीएनएल (PCNL)असे म्हणतात.
३. युरेटेरोस्कोपी (Ureteroscopy) : मूत्रवाहिनीत साचलेले खडे युरेटेरोस्कोपी तंत्रज्ञानाद्वारे काढता येतात. या शस्त्रक्रियेनंतर २४ ते ४८ तास वेदना होतात.
४. ओपन सर्जरी (Open Surgery) : अत्यंत वरच्या कुठल्याही पद्धतीने मूतखडा न निघाल्यास ही शस्त्रक्रिया केली जाते. याने बराच त्रास होतो आणि शरीरावर जखम राहते.

-डॉ. वैभव पाटील,
M.B.B.S, MS. DNB, UROLOGY COUNSULANT UROLOGIST