Premium| Organic Foods: ग्रास फेड आणि सेंद्रिय आहारापैकी काय निवडावे?

डॉ. अविनाश भोंडवेआहार हा आरोग्याचा पाया असतो. तो संतुलित असावा लागतो. त्यासाठी आपण कुठले अन्नपदार्थ खात आहोत याचेही भान असावे लागते. आहारात येणारे अन्नपदार्थ अधिक पौष्टिक असावेत हे खरे, पण त्यासाठी त्या अन्नपदार्थांच्या स्रोताबद्दलची माहितीही असणे आवश्यक असते. .आहाराच्या प्रकारांबाबत गेल्या काही वर्षांत अनेक नवनवीन कल्पना जगभरात उदयाला येत आहेत. ‘ग्रास फेड उत्पादने’ हा असाच काहीसा नवा खाद्यप्रकार आहे. ग्रास फेड म्हणजेच गवत-पोषित. हे अमेरिकेच्या शेतकी खात्याद्वारे (यूएस डिपार्टमेंट ऑफ अॅग्रिकल्चर) नियंत्रित केले जाते. ते खाद्यपदार्थांच्या विक्रीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या खोक्याच्या वेष्टनावरील अधिकृत शब्द आहेत. कधीकधी आरोग्यदायी पदार्थांची ग्वाही देणाऱ्या ‘वेलनेस मार्केट’मध्ये ग्रास फेड आणि ऑरगॅनिक म्हणजे सेंद्रिय पदार्थ एकत्र विकले जातात. परंतु, या दोन्ही संकल्पना वेगळ्या आहेत..गवत-पोषित पदार्थ हे प्रामुख्याने गवत आणि इतर नैसर्गिक वनस्पती खाणाऱ्या प्राण्यांपासून तयार केले जातात. त्यात केवळ गवत खाणारे आणि अन्नधान्याच्या पेंढ्या खाणारे प्राणी असेही पोटभेद आहेत. याउलट सेंद्रिय म्हणजे हार्मोन्स, अँटिबायोटिक्स, कृत्रिम कीटकनाशके, रासायनिक खते यापैकी काहीही न वापरता उत्पादित केलेले खाद्यपदार्थ असतात.गवत-पोषित अन्नपदार्थांमध्ये बहुतेक मांसाहारी अन्नपदार्थ आणि दूध, दुग्धजन्य पदार्थ येतात. तर सेंद्रिय आहारात प्रामुख्याने भाज्या, फळे, तृणधान्ये आणि कडधान्ये अशा शाकाहारी पदार्थांचा समावेश होतो. जनसामान्यांना काहीसे संभ्रमित करणाऱ्या या खाद्यप्रकारांचा वेगळेपणा आणि त्यांचे संभाव्य आरोग्य फायदे लक्षात येण्यासाठी या संज्ञा समजून घेणे महत्त्वाचे आहे..गवत-पोषित विरुद्ध सेंद्रिय खाद्यपदार्थगवत-पोषित अन्न आणि सेंद्रिय अन्न यापैकी उपयुक्त काय असते? या प्रश्नाचे उत्तर ते अन्नपदार्थ घेणाऱ्या व्यक्तीच्या आरोग्याचा इतिहास आणि त्याची निरोगीपणाची उद्दिष्टे काय आहेत, यावर अवलंबून असते. म्हणजे एखाद्याला जर अधिक पोषकतत्त्वेयुक्त अन्न हवे असेल, तर केवळ गवत आणि वनस्पती खाणाऱ्या प्राण्यांचे मांस आणि त्यांचे दुग्धजन्य पदार्थ त्याच्याकरिता चांगले असू शकतात. पण जर त्याला दैनंदिन आहारातल्या अन्नपदार्थामधील कृत्रिम कीटकनाशकांचे प्रमाण कमी ठेवण्याची इच्छा असेल, तर सेंद्रिय खाद्यपदार्थ हा पर्याय त्याच्यासाठी उत्तम ठरू शकतो.गवत-पोषित आणि सेंद्रिय अन्नपदार्थांचे नाते निरोगी आहाराशी जोडलेले असते. कारण एका परीने पारंपरिक मांसापेक्षा त्यांच्यात अधिक पोषक घटक असतात आणि आरोग्याच्या बाबतीत ते जास्त फायदेशीर ठरतात. आज नेहमी वापरली जाणारी प्रचलित मांसाहारी उत्पादने धान्य आणि वनस्पती खाणाऱ्या प्राण्यांपासून उत्पादित होतात. त्याशिवाय त्यांच्यावर प्रतिजैविके आणि हार्मोन्सचा मारा केलेला असतो..गवत-पोषित आणि सेंद्रिय खाद्यांवर पोसलेल्या प्राण्यांच्या मांसात नेहमीच्या मांसापेक्षा जास्त ओमेगा-३ फॅटी अॅसिड्स असतात. काही संशोधनात असेही दिसून आले आहे, की जे प्राणी विविध प्रकारचा वनस्पतिजन्य आहार घेतात, त्यांचे केवळ मांसच नव्हे, तर त्यांचे दूध आणि त्यापासून तयार होणारे दुग्धजन्य पदार्थ अधिक पोषक आणि चवदार असतात. सेंद्रिय अन्नपदार्थांमुळे शरीराचे वजन योग्य राहते, तसेच वंध्यत्व, जन्मजात शारीरिक दोष आणि काही दीर्घकालीन विकारांचा धोका अल्प राहतो, असेही काही संशोधनातून निष्पन्न झाले आहे. त्यामुळे निरोगी जीवनशैली राखण्यासाठी सेंद्रिय अन्नपदार्थ उपयुक्त ठरतात. परंतु सेंद्रिय उत्पादने आहारात नियमित स्वरूपात घेतल्यास, आरोग्यावर काय चांगला किंवा वाईट परिणाम होतो? याबाबतीत अनेक सखोल संशोधने होत आहेत..फरकगवत-पोषित प्राण्यांना वनस्पतिजन्य आहार दिला जात असला, तरी त्यांच्यावर उपचार करताना रासायनिक पदार्थ वापरल्याची शक्यता नाकारता येत नाही. मात्र सेंद्रिय शेतीमध्ये कृत्रिम रसायने कटाक्षाने टाळली जातात. काही प्राण्यांच्या आहारात अशा सेंद्रिय वनस्पती दिल्या जातात आणि त्यांच्यावरील उपचारही रसायने टाळून केले जातात. साहजिकच सर्वच नव्हे पण काही अन्नपदार्थ गवत-पोषित आणि सेंद्रिय अशा दोन्ही प्रकारे असू शकतात..गवत-पोषित अन्नपदार्थ: धान्य, धान्याच्या पेंढ्या, वनस्पती किंवा मक्याऐवजी फक्त गवत खाणाऱ्या प्राण्यांपासून हे पदार्थ बनतात. गायी, मेंढ्या, बकऱ्या हे प्राणी सहसा कुरणात चरत असतात. साहजिकच त्यांचा आहार नैसर्गिक असतो. अशा फक्त गवत खाणाऱ्या प्राण्यांच्या मांसात आणि दुधात ओमेगा-३ फॅटी अॅसिडसारखे अधिक पोषक घटक असतात.सेंद्रिय अन्नपदार्थ: सेंद्रिय उत्पादने म्हणजे हानिकारक रसायने न वापरता काढलेल्या पिकांपासून केले जाणारे अन्नपदार्थ. सेंद्रिय शेतात वाढवलेल्या वनस्पतींनाच नव्हे, तर प्राण्यांनादेखील हार्मोन्स किंवा अँटिबायोटिक्स दिली जात नाहीत. शिवाय, कृत्रिम कीटकनाशके किंवा रासायनिक खाते न वापरता ही पिके घेतली जातात. सेंद्रिय शेतीमध्ये माती, पाणी आणि पर्यावरणाला संभाव्य हानिकारक रसायनांपासून मुक्त ठेवण्यासाठी नैसर्गिक पद्धतीने शेती केली जाते..साम्यगवत-पोषित आणि सेंद्रिय हे दोन्ही प्रकार नैसर्गिक शेतीच्या तत्त्वाने केले जातात. दोन्ही प्रकारांमध्ये संभाव्य हानिकारक रसायने न वापरता प्राण्यांचे पोषण आणि पिकांची मशागत केली जाते. त्यामुळेच गवत-पोषित आणि सेंद्रिय हे दोन्ही अन्नप्रकार मानवाच्या आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी उपयुक्त ठरतात.तुलनात्मकदृष्ट्या, गवत-पोषित आणि सेंद्रिय शेतीपद्धती हार्मोन्स, रासायनिक खते, प्रतिजैविके, कीटकनाशके वापरून केल्या जाणाऱ्या प्राणी संगोपनाच्या आणि शेतीच्या प्रचलित पद्धतींपेक्षा अधिक शाश्वत ठरतील. परंतु शेतीचे हे विविध प्रकार आणि त्यांचे पर्यावरणीय परिणाम समजून घेण्यासाठी जगभरात व्यापक संशोधन होत आहे..गवत-पोषित अन्नपदार्थांचे फायदेया पद्धतीत प्राण्यांना गवत आणि जमिनीवरील इतर वनस्पतींचा समावेश असलेल्या आहारावर वाढवले जाते. गायी, मेंढ्या आणि इतर पशुधनांना नैसर्गिक वातावरण असलेल्या कुरणांमध्ये मुक्तपणे चरू दिले जाते. त्यामुळे ही पद्धत प्राण्यांसाठीही अधिक आरोग्यदायी मानली जाते आणि त्यामुळेच त्यांच्यापासून भरपूर पोषकतत्त्वांनी युक्त असे मांस आणि दूध मिळते.गाईंची वासरे कुरणात चरतात, गवत खातात आणि त्यांच्या मातेचे दूध पितात. पण प्राणी संवर्धन केंद्रात, अशा पारंपरिक पद्धतीने वाढवलेल्या वासरांना ती मोठी झाल्यावर फीडलॉटमध्ये हलवले जाते आणि त्यांना प्रामुख्याने धान्य-आधारित चारा दिला जातो. पण, केवळ गवत खाऊन वाढवलेल्या प्राण्यांचे मांस आणि दूध, फीडलॉटमधील धान्ये खाणाऱ्या प्राण्यांच्या तुलनेत अधिक सकस असते..गवत-पोषित मांसाहारामध्ये कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाण कमी असते. त्यामध्ये बीटा-कॅरोटीन, अँटिऑक्सिडंट्स, तसेच ब, अ आणि ई जीवनसत्त्वे मुबलक प्रमाणात आढळतात. याशिवाय कॅल्शियम, मॅग्नेशियम आणि पोटॅशियम ही खनिजेदेखील भरपूर असतात.सेंद्रिय पद्धतीचे फायदेसेंद्रिय पद्धतीत प्राण्यांना प्रतिजैविके आणि संप्रेरकांशिवाय वाढवले जाते आणि कृत्रिम खते किंवा कीटकनाशकांशिवाय पिके जोपासली जातात. शेतीच्या आणि प्राणीसंवर्धनाच्या या पद्धतीमुळे मातीचे आणि पाण्याचे प्रदूषण खूपच कमी होते..ग्रास फेड आणि ऑरगॅनिक लेबल्सपाश्चात्त्य देशातील अन्नपदार्थांवर सेंद्रिय आणि गवत-पोषित अशी लेबल्स असतात. या लेबल्समुळे ती विकत घेणाऱ्या ग्राहकाला तो अन्नपदार्थ कसा तयार झाला आहे, हे जाणून घेता येते. त्यामुळे सर्वसामान्य जनतेच्या आहाराबाबतची सुरक्षितता आणि गुणवत्ता उत्तमरीत्या राखली जाते. अमेरिकेतील शेती खात्याने सेंद्रिय शेती का वाढावी, यासाठी दिलेल्या कारणांमध्ये सेंद्रिय शेतीचे फायदे विषद केले आहेत. त्यात--पर्यावरणीय संतुलनाला प्रोत्साहन मिळते.-मातीची गुणवत्ता राखली जाते आणि त्यात उत्तम सुधारणाही होते.-पाण्याची गुणवत्तादेखील राखली जाऊन त्यातही सुधारणा होते.-मानवनिर्मित रसायनांचा वापर कमीत कमी झाल्याने पर्यावरणीय सुरक्षिततेत वाढ होते.-जैवविविधतेचे जतन केले जाते.अमेरिकेच्या शेतकी खात्यांतर्गत असलेली अन्न सुरक्षा आणि तपासणी सेवा गवत-पोषित लेबलचे नियमन करते. तर अमेरिकन ग्रास फेड असोसिएशन ही लेबल मंजूर करून ती जारी करते..गवत-पोषित अन्नपदार्थांवर-१०० टक्के गवत-पोषित असे लेबल फक्त मांस आणि मांसाहारी उत्पादनांवरच लावले जाते.-अंशतः गवत खाणाऱ्या प्राण्यांपासून बनवलेल्या उत्पादनांना त्यानुसार लेबल लावले जाते. उदाहरणार्थ, ज्या प्राण्यांनी आहारात जास्त प्रमाणात गवत आणि थोड्या प्रमाणात मका खाल्ला आहे त्यांच्या मांसावर- ‘८५ टक्के गवत आणि १५ टक्के मका खाणाऱ्या प्राण्यांपासून तयार केलेले’ असे लेबल लावले जाते.अमेरिकेच्या शेतकी खात्याने अन्नपदार्थांवर असे प्रमाणित लेबल लावणे सक्तीचे केले आहे. ज्या कंपन्या त्यांच्या उत्पादनांना चुकीचे लेबल लावतात त्यांना दंड केला जातो..Premium| Nashik's Agricultural Innovation: कष्ट, प्रयोगशीलतेतून समृद्धीकडे.गवत-पोषित आणि सेंद्रिय उत्पादने विकणाऱ्या कंपन्या नैसर्गिक शेती पद्धतींवर लक्ष केंद्रित करतात. ही उत्पादने आरोग्यदायी असल्यामुळे त्यांचा वापर दिवसेंदिवस मोठ्या प्रमाणात वाढत चालला आहे. आजमितीला आपल्या देशात अशा अन्नपदार्थांचा फारसा गवगवा झालेला नाही. पण जागतिकीकरणाच्या लाटेत या संकल्पना आपल्या देशात यायला फारसा वेळ लागणारही नाही. मात्र अशा खाद्य उत्पादनांच्या गुणवत्तेवर तसेच प्रमाणबद्धतेवर कितपत नियंत्रण केले जाईल, याबाबत शंका वाटते..Premium: Malhar Certification for Meat: मल्हार सर्टिफिकेशन फक्त नितेश राणेंचा निर्णय की शासनाचा? NABCB ची मान्यता आहे का?.गवत-पोषित आणि सेंद्रिय आहाराकडे सर्वसमावेशक सम्यक दृष्टीने पाहिले, तर भारतीय संतुलित आणि आरोग्यमय आहारात सेंद्रिय आणि गवत-पोषित पदार्थांचा समावेश असण्याची विशेष आवश्यकता नाही. पारंपरिक मांस, दुग्धजन्य पदार्थ आणि धान्यापासून केलेल्या शाकाहारी अन्नपदार्थांनी आपल्या पोषणाच्या गरजा पूर्ण होऊ शकतात. मात्र आपल्यासाठी सेंद्रिय किंवा गवत-पोषित अन्नपदार्थ कितपत उपयुक्त ठरतील? ते घ्यावेत का? याबाबत प्रमाणित आहारतज्ज्ञांचा सल्ला नक्कीच घ्यावा.(डॉ. अविनाश भोंडवे इंडियन मेडिकल असोसिएशन कॉलेज ऑफ जनरल प्रॅक्टिशनर्स राष्ट्रीय शाखेचे पुणेस्थित माजी डीन आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Premium| Organic Foods: ग्रास फेड आणि सेंद्रिय आहारापैकी काय निवडावे?

Related Stories