Premium| Ganga Pollution: स्वतःला अंतर्बाह्य साफ ठेवताना नदीची काळजी कोण घेणार?

डॉ. गुरुदास नूलकर सध्या कुंभमेळ्याच्या पार्श्वभूमीवर गंगेच्या पाण्याच्या गुणवत्तेवर वादळी चर्चा सुरू आहे. एकूणच भारतीय नद्यांच्या सद्यःस्थितीत सुधारणा करण्याचे जोरदार प्रयत्न व्हायला हवेत. त्यात सरकारबरोबरच सर्वसामान्य नागरिकांचा सहभागही महत्त्वाचा ठरेल..भारतीय उपखंडाच्या भौगोलिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक वैभवात नद्यांचे महत्त्वाचे स्थान आहे. हंगामी पाऊस लाभलेल्या आपल्या देशात गोड्या पाण्याचे वितरण करण्याची जबाबदारी नद्यांवर राहते. संस्कृती, परंपरा आणि धार्मिक वारसा यांबरोबरच स्थानिक अर्थव्यवस्थेतही नद्यांचे योगदान आहे आणि म्हणून प्राचीन काळापासून आपण त्यांना मातृस्थानी मानतो आणि कुटुंबातील मुलींना नद्यांची नावे दिली जातात. या पार्श्वभूमीवर भारतातील नद्यांची सद्यःस्थिती फारच आश्चर्यकारक आहे.द्वीपकल्पावरच्या हंगामी नद्या आज सांडपाण्याने बारमाही वाहात आहेत. मोठी धरणे, वाढती शहरं आणि औद्योगिक प्रदूषण या तिहेरी संकटात नद्या सापडल्या आहेत. सध्या कुंभमेळ्याच्या पार्श्वभूमीवर गंगेच्या पाण्याच्या गुणवत्तेवर जोरदार चर्चा चालू आहे. गेल्या वर्षी पुण्यातील काही भागात पिण्याच्या पाण्यात लाल अळ्या सापडल्या. गुइलेन-बॅरे आजारामुळे पाण्याच्या गुणवत्तेचा प्रश्नही ऐरणीवर आला आहे. आर्थिक वृद्धीतून मिळणाऱ्या सोयी सुविधांचा उपभोग घेताना आपण जीवनदायी नद्यांकडे मात्र पूर्णपणे दुर्लक्ष केले आहे, याची प्रचिती कोणत्याही नदीकडे पाहून येते..महाकुंभमेळ्याच्या काळात तिथल्या पाण्यात कोलिफॉर्म (विष्ठेतील सूक्ष्मजंतू) प्रमाणाबाहेर गेले असल्याची बातमी आली आणि त्यावर राजकीय वादळ उठले. इथले पाणी आंघोळ करण्यायोग्य नाही, असे प्रतिपादन ‘केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळा’ने (सीपीसीबी) राष्ट्रीय हरित लवादला केले. उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांनी हे विधान निराधार असल्याचे म्हटले. यात कोण बरोबर आणि कोण चूक याची शहानिशा होत राहील, पण देशातील नद्यांची परिस्थिती सुधारणे अनिवार्य आहे याबद्दल दुमत नाही. .दोन वर्षांपूर्वी जलशक्ती मंत्रालयाने संसदेत एका प्रश्नाला उत्तर देत नमूद केले की, गंगेच्या पाणलोट क्षेत्रात १२हजार दशलक्ष लिटर प्रतीदिन (एमएलडी) सांडपाणी तयार होते. ‘सेंटर ऑफ सायन्स अँड एन्व्हायर्नमेंट’ या संस्थेने तीन वर्षे गंगा आणि त्याच्या उपनद्यांवर अभ्यास केला. ऋषिकेश, बिजनौर, कानपूर, वाराणसी, प्रयागराज, पटना आणि हल्दिया शहरातून सांडपाण्याचा अभ्यास करून असे दिसले की गंगाकाठच्या २१ गावांमधून मानवी उत्सर्जनाचे सुमारे ६० टक्के अंश नदीच्या पाण्यात मिसळतात, असे आढळले. आजची परिस्थिती फार वेगळी नाही. .भारत सरकारने जून २०१४ मध्ये ‘नमामि गंगे प्रकल्पा’त स्वच्छ गंगा अभियानांतर्गत (एनएमसीजी) गंगा आणि तिच्या उपनद्यांच्या पुनरुज्जीवनावर काम चालू केले. त्यात शहरी सांडपाणी, औद्योगिक प्रदूषण आणि घनकचरा व्यवस्थापन करण्याच्या उपाययोजनांचा आहेत आणि पर्यावरणीय प्रवाह, जैवविविधता, वनीकरण, नदीकाठ विकास आणि जनजागृती यावर काम होते. जून २०२४ पर्यंत ४३,१५९ कोटी रुपयांच्या प्रकल्पांना मंजुरी देण्यात आली. यापैकी १९,०५२ कोटी रकमेची कामे सुरू आहेत व १८ हजार ७३९ कोटी रुपये खर्च झाला आहे. २०२४-२५ या आर्थिक वर्षात यात रु. ७,१९२ कोटीची तरतूद केली आहे. सरकारचा इतका पैसा केवळ प्रदूषण निस्तरण्यात जातो आणि तरीही पाण्याची गुणवत्ता समाधानकारक नाही..‘सीपीसीबी’च्या मार्च २०२१च्या अहवालानुसार देशातील शहरी भागातून दररोज अंदाजे ७२,३६८ एमएलडी सांडपाणी तयार होते, तर सांडपाणी प्रक्रियाक्षमता केवळ ३१हजार ८४१ एमएलडी लिटर आहे. म्हणजे प्रक्रिया न केलेले सुमारे ४०हजार ५२७ एमएलडी सांडपाणी आपल्या नदीतून वाहत आहे. हा केवळ कुंभमेळ्याचा प्रश्न नाही, तर याची झळ मानवी आरोग्य, शेत उत्पादन आणि नैसर्गिक परिसंस्था या सर्वांना पोहोचते. पाण्याची चणचण असलेल्या देशात प्रदूषित नद्या म्हणजे सार्वजनिक हलगर्जीचे आणि प्रशासकीय दुर्लक्षाचे प्रतीक आहे. केवळ सांडपाणी प्रक्रिया यंत्रणा बांधून प्रश्न सुटणार नाही. आधुनिक जीवनशैलीत पाण्याचा वापर वाढतच जातो. पुणेकरांना दररोज दरडोई दीडशे लिटर पाणी मिळते. त्यापैकी दहा-पंधरा लिटर पाणी वापरले जाते. उर्वरित १३५ ते १४०लिटर पाण्यात मलमूत्र, शांपु, साबण, टुथपेस्ट, डिटर्जंट्स - म्हणजे कपडे व भांडी धुण्याचा साबण, मिसळून सांडपाणी मुळा-मुठेत सोडले जाते. डिटर्जंट्समुळे भारतातच नव्हे तर जागतिक स्तरावर गोड्या पाण्याच्या परिसंस्थांवर आघात होत आहेत. .जलपर्णीने भरलेल्या नद्यांच्या पाण्यात जैवविविधता घटते आणि अन्नसाखळी कोलमडते. अशा ठिकाणी डासांची पैदास होते आणि विषाणू वाढत जातात. भारतात दरवर्षी दरडोई २.७ किलोग्रॅम डिटर्जंट वापरले जाते. काही डिटर्जंटमध्ये ३५ ते ७५ टक्के फॉस्फेट असतात. यांचे प्रमाण वाढले की पाण्यावर फेस होतो. गेल्या काही वर्षात बंगळूरच्या बेलंदुर, वरथूर आणि चंदपुरा तलावात फेस भरून येत आहे आणि रस्त्यावर वाहत जातो. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये या फेसावर अभ्यास चालू आहे, त्यात सांडपाण्याचे प्रमाण हेच कारण सामोरे आले. फॉस्फेटयुक्त पाण्यात सेंद्रिय पदार्थांचे जैविकविघटन थांबते. सांडपाणी प्रक्रियेत जैविकविघटन न होणारे पदार्थ काढणे सोपे नसते. हे पाणी नदीत पोचले की त्यावर जलपर्णी फोफावते. पुण्यात बंड गार्डनच्या बंधाऱ्यामागे प्रचंड प्रमाणात जलपर्णी असते आणि उन्हाळ्यात पाषाण तलाव या वानस्पतीने भरून जातो. .जलपर्णीयुक्त पाण्यात ‘युट्रोफिकेशन’ होण्याची शक्यता वाढते. फॉस्फेट्स, कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियम सारख्या पोषणद्रव्यांचे प्रमाण वाढले की युट्रोफिकेशनची प्रक्रिया सुरू होते. यात पाण्यावर शैवालचे जाड थर वाढतात, ज्यामुळे पण यात विरघळलेल्या प्राणवायूचे (डिझॉलव्हड ऑक्सिजन) प्रमाण घटते. हे प्रमाण आठ मिलिग्राम प्रती लीटरच्या खाली गेले की जलचर आणि वनस्पतींना धोका निर्माण होतो. नदीच्या वर्कस भागावर शहर असले की खालच्या भागाच्या वस्त्यांना अशुद्ध पाणीच मिळते..Premium|Global Entrepreneur Conclave: प्रतिभावान युवक हीच आपली संपत्ती.अनेक छोट्या गावातून पाणी शुद्धीकरण यंत्रणा नसते. तिथल्या नागरिकांमध्ये त्वचा रोग, घसा आणि पोटाच्या विकारांचा प्रादुर्भाव असतो. केंद्र सरकारकडून गेल्या वर्षी जलशक्ती मंत्रालयाला ९८,७१४ कोटी रुपये मिळाले. यापैकी ७७,३९१ कोटी रुपये (७८%) जलशुद्धीकरण, सांडपाणी व स्वच्छता विभागासाठी आहेत. केवळ पाणी प्रदूषणाचा भार सांभाळण्यासाठी देशाचा इतका मोठा पैसा खर्ची पडतो, पण तरीही नद्यांचे प्रदूषण काही कमी झाले नाही. फ्लोराईड, आरसीनिक, लोह, हेवी मेटल (घनखनिज) अशा धोकादायक प्रदूषकांचे प्रमाण आजही गावागावातून आहे. महाकुंभात संगमावर स्नान केल्याने पाप धुतले जाते, अशी भारतातील अनेकांची श्रद्धा आहे. स्वतःला अंतर्बाह्य साफ ठेवताना नदीची काळजी घेणे हेही आरोग्यासाठी आणि सजीवसृष्टीसाठी तितकेच महत्त्वाचे आहे, याचे भान ठेवणेही गरजेचे आहे. .Premium|Maharashtra Business Hub: महाराष्ट्र सरकार मराठी उद्योजकांसोबत!.घरातून बाहेर पडणारे प्रदूषण हे घरातूनच कमी होऊ शकते. घरगुती रसायनांचे वापर कमी करून आणि काही पाण्याचा पुनर्वापर करूनच नद्यांचे प्रदूषण कमी करता येईल. सांडपाणीप्रक्रियेत प्रदूषण कमी होत नाही, ते फक्त काढून त्याचा गाळ मातीत मिसळला जातो, हे लक्षात घ्यायला हवे.(लेखक ‘गोखले राज्यशास्त्र आणि अर्थशास्त्र संस्थे’च्या शाश्वत विकास केंद्राचे संचालक, ‘पीआयसी’चे वरिष्ठ फेलो व इकॉलॉजिकल सोसायटीचे विश्वस्त आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Premium| Ganga Pollution: स्वतःला अंतर्बाह्य साफ ठेवताना नदीची काळजी कोण घेणार?

Related Stories