Premium| India’s Classical Music: चित्रपट संगीत आणि धृपद गायकीत फरक का?

नेहा लिमयेआपल्या संगीताचा मूळ पाया समजल्या जाणाऱ्या धृपद शैलीचा वापर चित्रपट संगीतात किंवा भाव संगीतात का नाही, असा एक प्रश्न मनात येऊ शकतो. त्याचं सरळ उत्तर असं आहे, की चित्रपटसंगीत हे मुख्यतः लोकप्रिय आणि सोपं असावं लागतं. त्याला धृपदाची गहन आणि ध्यानात्मक बैठक फारशी मानवणारी नाही. पण त्याचंच विस्तारीत, वेगळं रूप म्हणजे ख्यालगायकी..दोन वर्षांपूर्वी एका संस्थेच्यावतीने मेघना सरदार-केन्जळे या तरुण गायिकेची मुलाखत घेशील का म्हणून मला विचारणा झाली. मेघनाचं नाव ऐकलं होतं ते नावाजलेले धृपद गायक व गुरू पंडीत उदय भवाळकर यांची शिष्या, धृपद गायकीची आजच्या पिढीची प्रतिनिधी म्हणून. तोवर मी ख्यालगायकीच जास्त ऐकली होती. भारतीय बैठक मारून बसलोय आणि ‘जमलेल्या’ मैफिलीत धृपद ऐकलंय असं झालं नव्हतं. त्यामुळे मुलाखतीची तयारी करायची म्हणून खरंतर पहिल्यांदाच धृपद-गायन शांतपणे ऐकलं, समजून घेतलं. आजकालच्या चाळीस मिनिटांच्या मध्य-द्रुत लयीच्या झटापटीची सवय झालेल्या कानांना धृपदाची संथ, प्रगाढ, ठाय लयीची गायकी, हळूहळू केलेली बढत नाही म्हणलं तरी जरा जडच गेली. पण मग लक्षात आलं, तुलना न करता त्याकडे स्वतंत्र गायनशैली म्हणून बघायला हवं. मेघनाच्या गाण्यातून, तिच्याशी संवाद साधताना तिनं एक महत्त्वाचं वचन सांगितलं. .‘नादब्रह्मस्वरूपेण, गायनं परमं श्रुतेः’ - नादब्रह्माच्या स्वरूपात गायन ही श्रुतींमध्ये सांगितलेली श्रेष्ठ साधना आहे आणि त्याला अनुसरून धृपद हे नुसतं संगीत नव्हे, तर चिंतन-मनन-पूजन आहे. हा भाव मनात ठेवून अनेक धृपद बंदिशी ऐकल्यानंतर, गाण्यात खूप काही करण्याजोगं असताना ते जाणीवपूर्वक न करणं, रागाचं शक्य तितकं निर्मळ स्वरूप समोर ठेवणं किती अवघड आहे हे फार प्रकर्षानं जाणवलं. ताल ही स्वार होण्याची गोष्ट नसून तो ‘नाद’ आहे, तर स्वर आहेत म्हणून खर्च करायची गोष्ट नसून ‘स्पंदनं’ आहेत याची स्वच्छ जाणीव ज्यातून होते, ती धृपद शैली असं माझं ठाम मत झालं..खरंतर धृपद ही सगळ्यात प्राचीन, भारतीय शास्त्रीय संगीताचा पाया रचणारी गायन-वादनाची शैली आहे. आपलं शास्त्रीय संगीत सापडतं ते सामवेदात. त्यातल्या ऋचांचं (मंत्रांचं) गायन ज्या विशिष्ट सुरावटीत केलं जात असे, त्याला त्याकाळी ‘सामगान’ म्हणत. सामवेदातल्या रचनांना पुढे निश्चित ताल, लय, आणि स्थिर गायनपद्धती मिळून त्यातूनच धृपद शैली जन्माला आली असं सांगतात. ‘सामगानं ततः श्रेष्ठं, सर्वलोकस्य मंगलम्।’ या उक्तीनुसार सामगान सर्वश्रेष्ठ आहे, संपूर्ण जगासाठी मंगलकारी आहे असं सांगितलं आहे. सामगान करताना उकार, हुंकार, विशिष्ट स्वरसंख्या, लयबद्धता, गेयता याचा विचार केलेला दिसतो. धृपद गायकीतही थोड्याफार फरकाने हे गुणविशेष आढळतात..संस्कृतमध्ये धृपद शब्दाची फोड ‘ध्रुव’ म्हणजे स्थिर आणि ‘पद’ म्हणजे काव्य / गीत अशी केली जाते. जे मनाला स्थैर्य, शांतता देईल असं संगीत. वेदातून निर्माण झाल्यामुळे धृपदाचं स्वरूप बव्हंशी आध्यात्मिक आहे. त्यामुळे मनोरंजन हा मूळ हेतू नसून भक्तीभाव केंद्रस्थानी ठेवून धृपद गायन-वादन केलं जातं. मूळ धृपद रचनेत स्थायी, अंतरा, संचारी आणि अभोग असे चार भाग दिसतात. स्थायी म्हणजे गीताच्या सुरुवातीचा भाग, ज्यात मुख्य स्वर व मूळ संकल्पना येते. अंतरा म्हणजे गाण्याचा दुसरा भाग, जो अधिक गुंतागुंतीचा आणि विस्तृत असतो. संचारी म्हणजे नावाप्रमाणेच गायकाच्या कल्पकतेवर अवलंबून असणारा, उपज अंगाने गाण्याला वेगळं रूप देणारा भाग. अभोग म्हणजे संपूर्ण बंदिशीचा सारांश देणारा शेवटचा भाग. कालांतरानं धृपद गायनात फक्त दोनच, म्हणजे फक्त स्थायी आणि अंतरा एवढेच विभाग राहिले..धृपद गायकीतला सगळ्यात महत्त्वाचा भाग म्हणजे आलापी. प्राचीन काळात ‘ओम् अनंत हरि नारायण’ ह्या मंत्रोच्चाराच्या आधारे आलापी केली जायची . पुढे मोगलांच्या काळात त्याचा अपभ्रंश झाला आणि ‘ने, ते, री, र, न, नोम्, तोम्, ता, ना, री’ या अक्षरांनी आलाप करण्याची प्रथा रूढ झाली. त्यालाच ‘नोम् तोम्’ पद्धती म्हणतात. आलापीमध्ये रागाचं मूळ, शुद्ध स्वरूप हळुवारपणे, वेळ घेऊन उलगडत जातं. यात कुठलाही ठेका नसतो. .त्यानंतर धृपदाची बंदिश सादर केली जाते. त्यात ईशस्तवन, युद्धातील पराक्रम, परमेश्वराची लीला यांचं वर्णन येतं. शृंगाररसाच्या रचना क्वचितच आढळून येतात. उदाहरणार्थ,शंकर गिरीजा पति, शिव शिव हर हर ।गज गणपति, भूतनाथ, महादेव करुणाकर ।।या धृपद रचनेत भगवान शिवाची आराधना आहे; तर,भज मन राम चरण सुखदाई ।करुना सागर हरि अनंत गुन गाई ।।यात रामाचं गुणगान केलं आहे.बंदिशीनंतर धृपदाचा विस्तार दोन प्रकारे केला जातो. पहिल्या प्रकारात लय तीच ठेवून, अर्थाच्या अनुषंगाने शब्द-स्वरांची मांडणी कुठल्याही मात्रेपासून सुरू करत सम गाठली जाते. हा जरासा संथ, गंभीर प्रकार असतो. तर दुसऱ्या प्रकारात लयकारी करून, त्यातून शब्द उलगडत नेत उपज अंगाने सम गाठली जाते. यात भावार्थ जरा मागे राहतो आणि बोलबांत अर्थात शब्द आणि लयीचा खेळ रंगतो. हा जरासा ख्याल गायकीकडे झुकणारा प्रकार असतो..धृपदात तालालाही विशेष महत्त्व आहे. त्यासाठी साथीला मृदुंग/ पखवाज घेतला जातो. धृपद प्रामुख्याने चौतालात गायली जातात पण सूलताल, तीव्रा, ब्रह्म, रुद्र, लक्ष्मी वगैरे तालांतही धृपदे बांधलेली आढळतात. डागर बानी, नौहार बानी, खांडे (खंडहार) बानी, गौहर बानी या धृपद गायकीच्या चार शैली मानल्या जातात. तर दरभंगा, बेतिया, डागर, जयपूर ही प्रमुख घराणी मानली जातात. ही घराणी काळाच्या ओघात नामशेष झाली आहेत. तसंच गायन-वादनातही एकच शैली न दिसता मिश्र बानी किंवा शैली दिसून येतात.मध्ययुगातील ग्वाल्हेरचा राजा मानसिंग तोमरचा काळ धृपद शैलीचा सुवर्णकाळ मानला जातो. त्यानंतर तानसेन, स्वामी हरिदास आणि अन्य गायक-विद्वानांनी धृपद गायकीला नवा आयाम दिला. डागर बंधूंनी (झिया मोइनुद्दीन डागर आणि झिया फारिदुद्दीन डागर) धृपद शैलीला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्धी मिळवून दिली. .जसजशी ख्याल गायकीला लोकप्रियता मिळत गेली, तसतशी धृपद गायकीला उतरती कळा लागली. परंतु पंडीत उदय भवाळकरांसारख्या कलाकारांमुळे अलीकडच्या काळात तिचं पुनरुज्जीवन होऊन आजही ही शैली नुसतीच टिकून नव्हे, तर विदेशातही प्रचार-प्रसार पावते आहे, त्यावर संशोधन सुरू आहे. धृपद महोत्सव, बनारस आणि भोपाळमध्ये आयोजित होणारं धृपद संमेलनं आणि विविध गुरुकुल परंपरा अजूनही ही कला जिवंत ठेवत आहेत. पारंपरिक धृपद गायकीत आधुनिक वाद्य आणि संगीत शैलींचा समावेश करून या संगीताला नव्या श्रोत्यांपर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न होतो आहे, हे निश्चितच स्तुत्य आहे.धृपद शैलीचा उल्लेख करताना जोडीने येतं ते धमार गायन. धमार तालात गायली जाणारी म्हणून धमारगीतं, त्यांनाच ‘होरी’गीतंही म्हणतात. यात फाल्गुन महिन्यात येणाऱ्या होलीकोत्सवाचं, श्रीकृष्णाच्या रासक्रीडेचं वर्णन केलेलं असतं. धृपदासारखाच धीरगंभीर भाव, गमकयुक्त बोलताना ही याची वैशिष्ट्यं. यात ताना घेत नाहीत पण लयकारीला भरपूर वाव असतो. अलीकडे होरीगीत दीपचंदी किंवा त्रितालातही गायलं जातं. अशा गीतांना कच्ची होरी, तर धृपदाच्या अंगाने आणि धमार तालात गायली जाते ती पक्की होरी असंही म्हणतात..Premium| Germany’s Political Shift: जर्मनीत उजव्या विचारधारेचं सरकार; युरोपमधील समीकरण बदलणार?.मला धृपद-धमार ऐकताना आणखी एक जाणवलं. सुरुवातीचा संस्कृतचा प्रभाव सोडल्यास यातल्या बहुतांश बंदिशी ब्रज भाषेत आहेत. भैरव रागातली ‘उठो मन गजवदन गजवदन’ ही धृपदातली गणेशस्तुती बघा, किंवा ‘जय गणपति मंगल करनयमन’मधला ‘नंद कुमार अवधूति बाजे, मधुर मुरलिया बाजे । मोहन मुरली धुनि मधुर मन भावे ।’ हा श्रीकृष्णाच्या मोहक बासरीचं वर्णन करणारा धमार बघा. यातलं शब्द-लालित्य, साधेपणातलं सौंदर्य हा ब्रज भाषेचा परिणाम. भक्ति संप्रदायाचा प्रभाव, साधे-सोपे शब्द, रसाळ चलन यामुळे धीरगंभीरपणातही धृपद-धमारातलं काव्यात्मक सौंदर्य टिकून राहतं ते ब्रज भाषेच्या गोडव्यामुळे. भाषा संगीताला कशी पूरक, पोषक ठरते याचं हे उत्तम उदाहरण.आपल्या संगीताचं मूळ, पाया वगैरे समजल्या जाणाऱ्या धृपद शैलीचा वापर चित्रपटसंगीतात किंवा भावसंगीतात का नाही, असा एक प्रश्न मनात येऊ शकतो. त्याचं सरळ उत्तर असं आहे, की चित्रपटसंगीत हे मुख्यतः लोकप्रिय आणि सोपं असावं लागतं. त्याला धृपदाची गहन आणि ध्यानात्मक बैठक फारशी मानवणारी नाही. .Premium| India’s Small Wild Cats: वाघ, बिबट्या आणि लहान मांजरांचे संवर्धन .पण त्याचंच विस्तारीत, वेगळं रूप म्हणजे ख्यालगायकी. त्यातली रागदारी चित्रपटसंगीतात विपुल आढळते. जुन्या काही गाण्यांमध्ये तर पखवाज वादनही आढळतं. ‘मोहे भूल गये सावरिया’मधली आलापी आठवा किंवा ‘केतकी गुलाब जुही’मधली बोलबाँट, लयकारी आठवा; धृपद शैलीचा प्रभाव लगेच कळून येईल. ख्यालाचं मोकळं अंगण डोळ्यांना दिसतं, पण त्याची जमीन शांत, स्थिर धृपदातून तयार झालेली आहे हे विसरून चालणार नाही. हीच तर आपल्या संस्कृतीची शिदोरी आहे, धरोहर आहे!(नेहा लिमये पुणेस्थित कंपनी सेक्रेटरी असून संगीत-साहित्य हे त्यांच्या आवडीचे विषय आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Premium| India’s Classical Music: चित्रपट संगीत आणि धृपद गायकीत फरक का?

Related Stories