Premium| Maharashtra Wildlife Sanctuaries: वन्यजीव संरक्षणासाठी अभयारण्यांची भूमिका काय ?

सुनील लिमये अभयारण्य म्हटल्यावर आपल्या डोळ्यांसमोर फक्त घनदाट जंगलं, प्राणी, पक्षी, गवताळ प्रदेश एवढंच येतं. पण प्रत्यक्षात वाळवंट, पाणथळ प्रदेश, खारफुटीच्या प्रदेशातली, विविध परिसंस्थांना सामावून घेणारी अभयारण्यं आपलं वेगळेपण राखून असतात. महाराष्ट्रातील वनांमध्ये विपुल जैवविविधता आढळते. या विविधतेचं जतन करणं आपलं कर्तव्य आहे..सध्या महाराष्ट्रात जैवविविधता संवर्धनासाठी ८६ संरक्षित क्षेत्रे आहेत. या क्षेत्रांनी एकूण ११ हजार ०६० चौरस किलोमीटरचा परिसर व्यापला असून ती राज्याच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या सुमारे ३.६ टक्के भागावर पसरली आहेत. राज्याच्या एकूण भूभागाच्या सुमारे ५ टक्के भागात संरक्षित क्षेत्रे असावीत असे राष्ट्रीय धोरण सांगते. आज महाराष्ट्रातील (६ व्याघ्रप्रकल्पांसह) ६ राष्ट्रीय उद्याने, ५२ अभयारण्ये आणि २८ संवर्धन राखीव क्षेत्रे वन्यजीवांसाठी आश्रयस्थान आहेत. याशिवाय आणखी राखीव क्षेत्रांची उभारणी करण्याचा राज्य सरकारचा मनसुबा आहे..राष्ट्रीय उद्याने व इतर संरक्षित क्षेत्रे केवळ फक्त वन्यजीवांच्या अधिवासांचे संरक्षण आणि संवर्धन करण्यासाठी नसून ती मानवजातीच्या भल्यासाठीही आवश्यक आहेत. या क्षेत्रांमध्ये कमीत कमी मानवी हस्तक्षेप आणि कायद्यांची सुरक्षा चौकट असल्यामुळे अस्तित्व धोक्यात असलेल्या प्रजातींसाठी तेथे सुरक्षित वातावरण असते. संरक्षित क्षेत्रांमध्ये जैविक परिसंस्थांना नैसर्गिकरित्या कार्य करण्यासाठी मदत केली जाते. ही क्षेत्रे संशोधनासाठीही खूप उपयुक्त ठरतात. शास्त्रज्ञांना मानवी हस्तक्षेपाशिवाय तिथल्या परिसंस्थांचा आणि वन्यजीवांचा अभ्यास करता येतो..वन्यजीव संरक्षणासाठी अभयारण्य ही संकल्पना प्राचीन काळापासून आहे. देवराया हे एका अर्थाने त्याचेच उदाहरण. इजिप्शियन, हडप्पा आणि ग्रीक यांसारख्या प्राचीन संस्कृतींच्या काही उल्लेखांमध्ये शिकारीसाठी राखीव क्षेत्रे असल्याचीही माहिती मिळते. मध्ययुगीन युरोपातील राजे शिकारीसाठी संरक्षित क्षेत्रे जपत असत. कालांतराने तीच क्षेत्रे वन्यजीव संवर्धन क्षेत्रांमध्ये विकसित केली गेली. एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकात जेव्हा औद्योगिकीकरण, शिकार आणि शहरी विस्तारामुळे वन्यजीवांची संख्या कमी होऊ लागली होती, तेव्हा वन्यजीव अभयारण्याची संकल्पना उदयास आली असावी. काही विशिष्ट प्रजातींचे संवर्धन करण्यासाठी इंग्लंडमध्ये सन १८००च्या सुमारास काही कायदे निर्माण करण्यात आले. अमेरिकेतही १८००च्या उत्तरार्धात वन्यजीव संवर्धनासाठी राष्ट्रीय उद्याने आणि अभयारण्यांची निर्मिती करण्यात आली. जंगलातील मानवी हस्तक्षेप पूर्ण बंद वा मर्यादित करणारी अभयारण्ये आज वन्यजीव संवर्धनासाठी एक आवश्यक परिसंस्था ठरत आहेत..आपल्या इतिहासात इसवी सन पूर्व २३२-२६८दरम्यानचा सम्राट अशोकाच्या कारकिर्दीचा काळ वन्यजीव संवर्धासाठीचा सुवर्णकाळ समजला जातो. सम्राट अशोकाची अहिंसा आणि निसर्गप्रेम सर्वज्ञात होते. त्याने त्याच्या राजवटीदरम्यान जनतेच्या मनात सर्व प्राण्यांबद्दल प्रेम आणि आदर वाढवण्याचा प्रयत्न केला. वन्यप्राण्यांच्या शिकारीला त्याने आळा घातला. प्राण्यांना मानवाप्रमाणे वागणूक देण्यासाठी तो आग्रही होता. त्याचे हे वन्यजीव प्रेम त्याकाळातील बहुतेक शिल्पांच्या खांबांवर आणि वेगवेगळ्या ठिकाणी खडकांवर कोरलेले सापडते. त्याने प्राण्यांचे बळी देण्याच्या पद्धतीवर बंदी आणली. त्याने वन्यजीव संवर्धनासाठी अनेक राखीव क्षेत्रे निर्माण केली. अन्नासाठी होणारी प्राण्यांची शिकार थांबावी यासाठी त्याने शाकाहारालाही प्रोत्साहन दिले. या साऱ्या सुधारणांचा त्याकाळात वन्यजीव संवर्धनावर चांगला परिणाम झाला..महाराष्ट्राचा इतिहास छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या उल्लेखाशिवाय पूर्णच होऊ शकत नाही. शिवाजी महाराजांनीही निसर्गाचे महत्त्व जाणून त्याकडे कटाक्षाने लक्ष दिले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली मराठा साम्राज्याने पर्यावरण आणि सभोवतालच्या परिसरातील नैसर्गिक संसाधनांची खूप काळजी घेतली. महाराजांनी पश्चिम घाट आणि सह्याद्री पर्वतरांगांमधील जंगलांचे संरक्षण आणि व्यवस्थापन यावर लक्ष केंद्रित केले होते. ही वने केवळ वन्यजीवांसाठीच नव्हे तर स्थानिक समुदायांच्या उदरनिर्वाहासाठीदेखील महत्त्वाची होती. .वनसंपत्तीचा अतिरेकी वापर रोखण्यासाठी शिवाजी राजांनी काही नियम घालून दिले होते. त्यामुळे परिसरातील परिसंस्था जपण्यास मदत झाली. त्यांनी सर्व प्रजेसाठीच शिकारीवर बंधने घातली होती. मंदिरांभोवती असणारी जंगले, म्हणजेच देवराया आपसुकच वृक्षतोडीपासून व शिकारीपासून अस्पर्शित राहिल्या. त्यामुळे जैवविविधतेचे जतन होण्यास हातभार लागला. शिवाजी महाराजांनी बांधलेल्या आणि जिंकलेल्या प्रत्येक किल्ल्यावर वन्यजीव संवर्धन झाले. त्यांच्या काळात कदाचित वनसंवर्धन, प्राणीसंवर्धनासाठी आधुनिक धोरणे नसतील, पण तरीही त्यांनी पर्यावरणीय जागरूकतेचा पाया रचला. आता आपण हे सर्व आपण करतोय का? वन्यजीवांच्या संरक्षण-संवर्धनासाठी आपण खरंच प्रयत्न करतो आहोत का?.तसं बघायला गेलं तर अभयारण्य आणि वन्यजीव संवर्धनासाठी आज केवळ आपल्या राज्यातच नाही, तर संपूर्ण देशातच प्रयत्न करण्यात येत आहेत; पण सदैव वाढणारी लोकसंख्या, बेरोजगारी, पोटापाण्यासाठी वाट्टेल ते करण्याची प्रवृती, थोडा धोका पत्करून कमी काळात खूप पैसे कमवायची लालसा अशा समस्यांचा वनसंवर्धनावर प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष परिणाम होत आहेच. वृक्ष व प्राणीसंवर्धनासाठी प्रयत्न करणाऱ्यांपुढे आव्हानेही खूप आहेत. शहरीकरण, शेती, जंगलतोड आणि चुकीच्या समजुतींमुळे तेथील नैसर्गिक अधिवासांचा नाश होतो. यामुळे वन्यजीव स्थलांतर करतात व तिथल्या प्राण्यांची संख्या कमी होते. यासोबतच प्राण्यांची फर, कातडी, हस्तिदंत, हाडे, वाघनखे किंवा इतरही काही भागांसाठी वन्यजीवांची बेकायदेशीर शिकार आणि तस्करी केली जाते. या समस्येमुळे विशेषतः वाघ, हत्ती, मगर, इतरही काही जलचर धोक्यात आहेत. या सर्व समस्यांमध्ये लहरी हवामान, ऋतुचक्रातील बदल, तापमानवाढ, वितळणारे हिमनग अशा संकटांची भर पडत असतेच. या सर्वाचा थेट परिणाम परिसंस्थांवर होतो..रासायनिक प्रदूषण, प्लॅस्टिकचा अतिवापर व त्यातून निर्माण होणारा कचरा, ध्वनिप्रदूषण या सगळ्याचा परिणाम वन्यजीवांची संख्या घटण्यात होतो. खोल समुद्रातील अनियंत्रित मासेमारी, बेसुमार जंगलतोड आणि शिकारी यामुळे वन्यजीवांचा हळूहळू नाश होत आहे. परिणामी परिसंस्थेचे संतुलन बिघडून असंख्य प्रजाती नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. दिवसेंदिवस लोकसंख्या वाढत आहे. त्याचा परिणाम म्हणून लोकांच्या वाढणाऱ्या गरजा पुरवण्यासाठी वन्यजीवांवर व त्यांच्या अधिवासांवर अतिक्रमण होत आहे. शेतीसाठी, विविध प्रकल्पांसाठी जागेची आवश्यकता असल्यामुळे प्राण्यांच्या घरांवर अतिक्रमण होत आहे. वन्यप्राण्यांची जागा आपण बळकावल्यामुळे ते आपल्या पिकांचे, मालमत्तेचे नुकसान करतात व कधीकधी मानवी सुरक्षेला धोका निर्माण करतात..Premium| Women's Financial Freedom: आर्थिक सत्तेचा प्रश्न, स्त्रियांच्या हातात किती अधिकार?.वन्यजीव संवर्धनात अपुरा पडणारा निधी ही एक महत्त्वाची समस्या आहे. वन्यजीव संवर्धनाच्या प्रयत्नांना अनेकदा मर्यादित संसाधनांचा सामना करावा लागतो. त्यामुळे संशोधन, व्यवस्थापन, अंमलबजावणी आणि संभावित धोक्यांना प्रतिसाद देण्याची क्षमता कमी होऊ शकते. त्याचा वन्यजीव संरक्षण व संवर्धनावर विपरीत परिणाम होतो.या सर्व धोक्यांना व आव्हानांना तोंड देण्यासाठी जागतिक सहकार्य, वन्यजीव संरक्षणासाठी कठोर कायदे व नियम, स्थानिकांचे सहकार्य, पर्यावरण शिक्षण य सगळ्यासोबत संवर्धनासाठी आर्थिक गुंतवणूक होणेही आवश्यक आहे. चला... सगळे मिळून आपण वन्यजीव संवर्धनाची जबाबदारी पार पाडू.अभयारण्ये आणि वन्यजीव संवर्धनासाठी आज केवळ आपल्या राज्यातच नाही, तर संपूर्ण देशातच प्रयत्न करण्यात येत आहेत; पण सदैव वाढणारी लोकसंख्या, बेरोजगारी, पोटापाण्यासाठी वाट्टेल ते करण्याची प्रवृती, थोडा धोका पत्करून कमी काळात खूप पैसे कमवायची लालसा अशा समस्यांचा वनसंवर्धनावर प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष परिणाम होत आहेच..Premium|Crimes Against Women: महिलांवरील अत्याचार कधी थांबणार?.वनं विना जीवनं नास्तिघनदाट जंगलं आणि समृद्ध जैवविविधता जपणारी अभयारण्यं म्हणजे निसर्गाच्या समृद्धतेची ग्वाही! खुल्या जंगलातील वाघाची भेदक डरकाळी, पक्ष्यांची किलबिल आणि प्रत्येक ऋतूतील नव्या गंधाचा अनुभव देणाऱ्या; पर्यटन, संवर्धन आणि जैवविविधतेचे रक्षण यांचा समतोल राखणाऱ्या या हिरव्यागार गूढ दुनियेची एक रोमांचकारी सफर घडविणारा हा अंक! या जंगल सफारीत तुम्हाला सह्याद्री तर भेटेलच पण, सागरी अभयारण्यांची, ताऱ्यांच्या आणि जीवाश्मांच्या आगळ्यावेगळ्या अभयारण्यांचीही ओळख होईल. तसेच आफ्रिकेतील अभयारण्यांची झलक दाखविणारी खास छायाचित्रेही आहेतच...(सुनील लिमये महाराष्ट्र राज्याचे निवृत्त प्रधान मुख्य वनसंरक्षक (वन्यजीव) आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Premium| Maharashtra Wildlife Sanctuaries: वन्यजीव संरक्षणासाठी अभयारण्यांची भूमिका काय ?

Related Stories