Marathwada : ‘सिटी ऑफ गेट्स’ आजही चांगल्या स्थितीत असलेले ऐतिहासिक दरवाजे

मधुकर कांबळेछत्रपती संभाजीनगरची पूर्वीची आणि आजचीही ओळख म्हणजे ५२ दरवाजांचे शहर, अर्थात ‘सिटी ऑफ गेट्स’! याची साक्ष हाताच्या बोटांवर मोजता येतील एवढेच आजही चांगल्या स्थितीत असलेले ऐतिहासिक दरवाजे देतात. अहमदनगरच्या निजामाचा प्रधान मलिक अंबरने वसवलेले हे शहर. मलिक अंबरने सुमारे ४०० वर्षांपूर्वी नहर-ए-अंबरी बांधून शहराच्या पाणीपुरवठ्याला चालना दिली. हे शहर केवळ दरवाजांचे नव्हे, तर वाडी, पुरा, बाजार, तटबंदी आणि नहरींचे शहर आहे. .मध्ययुगीन काळात आजच्या छत्रपती संभाजीनगर शहराच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने भक्कम तटबंदी होती. या तटबंदीचे अवशेष आजही अनेक भागांत बघायला मिळतात. जसे या तटबंदीचे अवशेष आहेत, तसेच काही खिडक्या, दरवाजांचेही अवशेष आहेत.यापैकी बेगमपुरा भागात ‘अरबों की खिडकी’ म्हणून ओळखली जाणारी एक खिडकीनुमा कमान आहे. शहराच्या सभोवतालच्या तटबंदीला अनेक दरवाजे आणि खिडक्या होत्या. त्यामुळेच छत्रपती संभाजीनगरला बावन्न दरवाजांचे शहर असे म्हटले जाते.उत्तरेकडे दिल्ली दरवाजा व पश्चिमेकडचा मक्कई दरवाजा हे सगळ्यात मोठे दरवाजे. पूर्वेकडील दरवाजा म्हणजे रोशन दरवाजा व दक्षिणेकडे पैठण दरवाजा हे चार दरवाजे शहरात येण्यासाठीचे प्रमुख दरवाजे होते आणि ते आजही चांगल्या स्थितीत आहेत.भडकल दरवाजा अहमदनगरच्या निजामशहाचे पंतप्रधान व सरसेनापती मलिक अंबर यांनी निजाम मुर्तुजा शहासाठी नवखंडा महाल बांधला होता. या महालाभोवतीचे तटबंदीचे दोन दरवाजे आजही उभे आहेत. येथील सगळ्यात जुना दरवाजा म्हणजे छोटी भडकल. याच्या अगदी समोरच मोठा भडकल दरवाजा आहे. हा शहरातील सर्वांत भव्य आणि उंच दरवाजा आहे. याची उंची ६३ फूट आहे. मलिक अंबरने मोगलांवर मिळवलेल्या विजयाचे प्रतीक म्हणून हा दरवाजा बांधला आहे. मात्र हा दरवाजा कुठल्याही तटबंदीचा भाग नव्हता.दिल्ली दरवाजादिल्लीच्या दिशेने असणारा दिल्ली दरवाजा शहरातील एक महत्त्वाचा दरवाजा आहे. औरंगजेबाने हा दरवाजा बांधला आहे. दख्खनचा सुभेदार म्हणून औरंगजेब इथे असताना वडील शहाजहांच्या विरोधात बंड पुकारत औरंगजेबाने याच दरवाजातून दिल्लीकडे कूच केली होती. हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज शंभूराजांना (छत्रपती संभाजी महाराजांना) सोबत घेऊन एक हजार निवडक सैन्यांसह १६६६मध्ये आग्रा भेटीसाठी जाताना याच दिल्ली दरवाजातून गेल्याचे राज्य पुरातत्त्व विभागाकडील नोंद सांगते..बेगमपुऱ्याकडील मक्कई दरवाजा बेगमपुरा हे शहरातील एक गजबजलेले व राजघराण्यासाठी महत्त्वाचे केंद्र होते. औरंगजेबाची पहिली पत्नी म्हणजे दिलरस बानू बेगमचा राजवाडा इथे होता. बीबी-का-मकबऱ्याच्या पश्चिम दिशेला दिलरस बानूचा महल होता. याच दिलरस बानूच्या स्मरणार्थ मकबरा बांधण्यात आला आहे. या किला-ए-बेगमपुऱ्याच्या भोवती सुरक्षित भिंत बांधली होती. दिलरस बानूला तेथील लोक बेगम साहिबा म्हणून ओळखत. त्यामुळे या भागाचे नाव बेगमपुरा असे पडले. शाही वस्ती असल्यामुळे येथे मोठा बाजार होता. मकबऱ्याच्या बाजूला येथे दाल, चावल व इतर वस्तूंचा बाजार भरत असे. येथील दोन दरवाजांची नावे आजही चावल दरवाजा व दाल दरवाजा आहेत. त्यांचे अवशेष आजही येथे आहेत.बाईजीपुऱ्यातील नूर दरवाजाऔरंगजेबाची दुसरी पत्नी रहेमतुन्निसा बेगम ऊर्फ नवाब बेगम. येथे बेगम किंवा बाईजीचा राजवाडा होता. या राजवाड्याभोवती तटबंदी बांधली होती. या भागाकडे जाण्यासाठी असलेले खासगेट आता इतिहास जमा झाले असले, तरी महापालिकेच्या पेट्रोल पंपाकडील बाजूला असलेला नूर दरवाजा चांगल्या स्थितीत आहे..किला-ए-अरक दरवाजाऔरंगजेबाचा राजवाडा असलेला किला-ए-अरक परिसर. इथून शहराचा मुख्य भाग दिसतो. याच्या भोवतीची तटबंदीही लांब पसरलेली आहे. या महलाच्या तटबंदीला सुभेदारी विश्रामगृहाकडील बाजूने आदील दरवाजा, जिल्हाधिकारी निवासस्थानासमोरचा रंगीन दरवाजा, काला दरवाजा, सिटी चौकाकडे जाणारा किलेअर्क दरवाजा (नौबत दरवाजा). अन्य दरवाजांमध्ये खिजर दरवाजा, कटकट दरवाजा, जफर दरवाजा, छावणीकडे जाणारा बारापुला दरवाजा, पाणचक्कीकडील मेहमूद दरवाजा, खुनी दरवाजा आणि खास दरवाजा आता इतिहासजमा झाले आहेत. मेहमूद दरवाजाची दारे निखळली आहेत, आणि दरवाजाची चौकटही कमकुवत झाली आहे, कसाबसा आधार देऊन हा दरवाजा उभा ठेवण्यात आला आहे. मक्कई दरवाजा, मेहमूद दरवाजांचे संवर्धन करण्यासाठी दरवाजांच्या आतून होणारी वाहतूक बाहेरच्या बाजूने सुरू केली, तरच त्यांचे अस्तित्व टिकून राहील अन्यथा तेदेखील इतिहासजमा होतील..जलव्यवस्थापनाचा अद्भुत नमुना- भूमिगत नहरी शहराची ओळख ‘सिटी ऑफ गेट्स’ अशी आहे, तसेच हे नहरींचे शहर म्हणून ओळखले जाते. निजामाचा प्रधान असलेल्या मलिक अंबरने नहर-ए-अंबरी तयार करून पाणीपुरवठ्याची सोय केली. शहरालगतच्या जोबन टेकडीच्या पायथ्यापाशी भूमिगत जलाशय तयार करून ते भूमिगत बोगद्यातून रोजाबाग भागातील गोमुखापर्यंत आणण्यात आले. या भूमिगत बोगद्यामध्येही झऱ्यांच्या पाझराने सतत पाणी खेळते राहत असे. त्यावेळच्या नगरातील वेगवेगळ्या भागात गोमुखापासून खापरी पाइपलाइनद्वारे पाणीपुरवठा करण्यात येत होता. हजारो फूट लांबीच्या नहर-ए-अंबरीच्या स्वच्छता व दुरुस्तीसाठी शंभर मॅनहोल तयार करण्यात आले आहेत, यावरून मलिक अंबरच्या जलव्यवस्थापनेची, स्थापत्य कौशल्याची व कुशाग्र बुद्धिमत्तेची कल्पना येते. या नहरीनंतर पुढच्या काही वर्षांत शहरात नहरींचे जाळे निर्माण झाले. शहरात जवळपास चौदा नहरी बांधण्यात आल्या. बंबे उभारून खापरी नळांतून पाणी खेळवले आणि शहराची तहान भागवली. पाणचक्की, थत्ते नहर, नहर-ए-पळशी यांसारखे अपवाद वगळता आता बाकी नहरींचे केवळ अवशेष जागोजागी उरले आहेत..बेगमपुऱ्यातील थत्ते नहर बेगमपुऱ्यातील थत्ते हौदाला सुमारे अडीचशे वर्षांपूर्वीचा इतिहास आहे. भगवानराव थत्ते पेशव्यांच्या दरबारात सरदार होते. ते १७५०मध्ये कोकणातून छत्रपती संभाजीनगरात आले. नाईक थत्ते यांनी हौद बांधला. तेथे नहरीतून पाणी आणले. नहरीने आणलेले पाणी थत्ते यांच्या वाड्यातील या हौदात पडते. नैसर्गिक झऱ्याद्वारे हौदात पाणी येते. हौदाच्या मध्यभागी कारंज्याचे अवशेष आहेत. त्यातून हौदात पाणी येते. आता थत्ते यांची आठवी पिढी हौदातील पाणी वापरते. बेगमपुऱ्यात पाणी आणण्यासाठी नहर खोदण्याचा संकल्प भगवान नाईक यांनी केला आणि तो प्रत्यक्षात आणला. हौदाकडे तोंड करून उभे राहिल्यास समोर थत्तेवाड्याचा दर्शनी भाग आहे. उजव्या हाताला पंधरा फूट उंचीची भिंत आहे. भिंतीच्या पोकळीत जमिनीखालून पाणी येते. या भिंतीच्या हौदाकडील भागात कोनाडे आहेत. पूर्वी तेथे रात्री पणत्या लावण्यात येत असत. या पाण्याने असंख्य कुटुंबांची तहान भागविली आहे.\.सहा मैलावरून भूमिगत नहरीतून येते पाणी शहराच्या उत्तरेला सुमारे सहा मैलांवर इस्लामपूरवाडी आहे. तेथे हर्सूल नदीचे पात्र आहे. नदीच्या पात्रात विहीर खोदण्यात आली आहे. नदीतून झिरपणारे पाणी विहिरीत साठते. हेच थत्ते नहरीचे उगमस्थान आहे. नहरीची लांबी तीनएक मैल आहे. नहरीच्या मार्गावर अंतराअंतरावर कुंड बांधलेली आहेत. नहरीच्या साफसफाईसाठी कुंडांतून नहरीत उतरता येते. नहरीत काही ठिकाणी एकावर एक अशा तीन स्वतंत्र नळांची व्यवस्था केली आहे. एकातील पाणी बंद झाले तरी दुसऱ्या नळातून पाणी सुरू राहते. सुमारे तीन मैलांनंतर हे पाणी खापरी नळ्यांमधून आणण्यात आले आहे. खापरी नळ्यांना ठिकठिकाणी दगडी किंवा विटांच्या बांधकामाचे संरक्षण दिलेले आहे. नहरीच्या उगमापासून बेगमपुऱ्यातील हौदापर्यंत आठ मनोरे आहेत. त्यांच्याखालून नहरीचे नळ गेलेले आहेत. मनोऱ्यांचे बांधकाम जुन्या पद्धतीचे आहे. हे मनोरे ‘बंबे’ म्हणून ओळखले जातात.पाटील बंब्यातून सहा दिशांना पाणीपुरवठा करण्यात येतो. त्यासाठी खापरी नळ्यांची व्यवस्था करण्यात आली आहे. त्यातील एक नहर बीबी-का-मकबऱ्यात नेण्यात आली आहे. थत्ते कुटुंबियांनी हा हौद आता पुरातत्त्व खात्याकडे सोपविला आहे..नहर-ए-पळशी ‘नहर-ए-पळशी’चे अस्तित्व आजही आहे. मात्र, त्याकडे दुर्लक्ष झाल्याने ही नहर नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे. १६१८मध्ये या नहरीची पायाभरणी झाली; ती पूर्ण होण्यासाठी चार वर्षे लागली. शहराच्या ईशान्येकडील डोंगराकडून हे पाणी शहरात आणले गेले. आताच्या जाधववाडीपासून पूर्वेला सुमारे सहा किलोमीटर अंतरावर पळशी गाव आहे. येथील ऐतिहासिक नहरीचे अस्तित्व आजही कायम दिसून येते. जाणकार सांगतात त्यानुसार पळशी ही एकेकाळी एका नवाबाची जहागीर होती. नबाब किराडपुरा भागात राहत होते. तेथे त्यांची घरे व महाल होता. जहागिरीच्या काळात तेथे ते अन्नधान्याचा चौथा हिस्सा कर म्हणून घेत होते. किराडपुरा उंच भागात असल्याने ‘नहर-ए-अंबरी’चे पाणी किराडपुरा येथे आणणे शक्य नव्हते. त्यामुळे पळशीपासून नहर तयार करण्यात आली होती. पळशी नहरची रचना नहर-ए-अंबरीप्रमाणेच आहे. पळशी ते किराडपुरापर्यंतचे अंतर आठ ते नऊ किलोमीटरपर्यंत आहे. या नहरीचे पाणी पूर्वी पिण्यासाठी वापरले जात होते.नहरीच्या पाण्यावरील ‘पाणचक्की’ पाणचक्कीच्या कमानीतून प्रवेश केल्यानंतर उजव्या बाजूला उंच भिंतीवरून एका मोठ्या ५० फूट लांब, ४० फूट रुंद आणि ९ फूट खोल असलेल्या भव्य हौदामध्ये आज तीन शतकांनंतरही धो-धो पाणी कोसळताना दिसते. स्वच्छ आणि गोड पाण्याचा हा प्रवाह अखंड सुरू आहे. रशियाच्या बुखारा शहरातून इथे येऊन स्थायिक झालेले सूफी संत हजरत बाबा शाह मुसाफिर यांच्या प्रयत्नातून १७४४मध्ये पाणचक्कीचे काम पूर्ण झाले. हा एक सायफन पद्धतीचा प्रयोग असल्याचे जाणवते. शहरापासून सहा किलोमीटर दूरवरील जटवाडा डोंगररांगांमधून भूमिगत ३० फूट खोल खोदून त्यात झऱ्यांतून एकत्रित होणारे पाणी, मोठ्या पाइपातून नहरीद्वारे इथे आणले आहे..इथे एक अत्यंत पुरातन वटवृक्षही बघायला मिळतो. तिथून पुढे गेल्यानंतर तिथे अतिशय सुंदर स्थापत्यशैली असलेली मशीद आहे. या मशिदीला चुन्याचे प्लास्टर आहे. मात्र, त्यात चमकदार मसाल्याचा वापर केल्याने मशिदीच्या भिंती संगमरवरी असल्याचा भास होतो. मशिदीसमोर सुंदर कारंजे उडत असलेला छोटासा हौद दिसतो, हा हौद आणि तिथला बगीचा पाणचक्कीच्या सौंदर्यात भर टाकतो. या भागात सध्या वक्फ़ बोर्डाचे कार्यालयदेखील आहे. येथील मशिदीलगतच आतल्या बाजूला बाबाशाह मुसाफिर आणि त्यांचे शिष्य बाबाशाह पलंगपोष या दोघांची मजार आहे; तसेच वक्फ़ बोर्डालगतच्या एका दालनात त्यांच्या वापरातील वस्तू जतन करून ठेवलेल्या आहेत. पाणचक्कीला खेटूनच असलेल्या खाम नदीवर जमीलबेग मशिदीला लागूनच मेहमूद दरवाजा आहे.पाण्यावर दळले जाते धान्य सूफी संत बाबा शाह मुसाफिर यांनी ही पाणचक्की आणि नहर-ए-पाणचक्की बांधून त्यातून आणलेल्या पाण्यावर पाणचक्की सुरू केली. शहराच्या उत्तरेकडील उंच टेकडीकडून वाहत येणाऱ्या नदीजवळ एक जलाशय तयार करण्यात आला आहे. .प्रचंड मोठ्या आकाराच्या भूमिगत खापरी नळ्यांमधून हे पाणी पाणचक्कीपर्यंत आणण्यात आले आहे. या ठिकाणी येणाऱ्या अनेक भाविकांना अन्नदान केले जायचे. इथे येणाऱ्या या भाविकांच्या भोजनाची व्यवस्था करण्यासाठी फार मोठ्या प्रमाणात पीठ लागायचे. हे पीठ दळण्यासाठी या पाणचक्कीचा चक्कीचा वापर केला जायचा. पाणचक्कीमध्ये प्रवेश केल्यानंतर उजव्या बाजूला गेल्यावर एक मोठे वडाचे झाड दिसते. वडाच्या झाडापासून पुढे उजवीकडे वळल्यानंतर कोपऱ्यात ही चक्की आहे. दगडी चक्कीच्या (जाते) खालच्या बाजूला लोखंडी रॉडला लावलेला भलामोठा लोखंडी पंखा आहे. नहरीतून येणारे पाणी त्या लोखंडी पंख्याच्या फाळावर जोरदार गतीने पडते आणि त्या पाण्याच्या दाबाने वरचे जाते फिरते. पाण्याचा प्रवाह सतत त्या लोखंडी पात्यावर पडत असल्याने ती दगडी चक्कीही सतत फिरत राहते. त्या चक्कीवर धान्य दळून त्याचे पीठ तयार केले जायचे आणि त्या पिठापासून अन्न तयार करून तिथे येणाऱ्या भाविकांना जेवण दिले जायचे, असे येथील गाइड सांगतात. संत बाबा शाह मुसाफिर यांनी इथे दीनदुबळ्यांसाठी आणि मानवतेची शिकवण देण्यासाठी आश्रमही सुरू केला होता. .पाणचक्की केवळ एक ऐतिहासिक वास्तू, पर्यटनस्थळ नसून सूफी संतांनी दीनदुबळ्यांच्या कल्याणासाठी आणि ज्ञानप्रसाराच्या कार्यासाठी वाहून घेतल्याचे उदाहरण आणि एक श्रद्धास्थान आहे. नहरींची दुरुस्ती केली तर पाणी वापर शक्य सन १७३४मध्ये नहर-ए-पाणचक्की बांधण्यात आली. त्यानंतरच्या काळात शहानूर मियाँ हमवी दर्गाह येथील नहर, पैठण गेटजवळील नहर अशा नहरी तयार करण्यात आल्या. या नहरी पूर्णत्वास आल्यानंतर पुढील ५० ते ६० वर्षांच्या काळात शहरात इतर नहरी बांधण्यात आल्या. इतिहासकालीन नहरींची महापालिका प्रशासनाने दुरुस्ती केली पाहिजे व स्रोत मोकळे केले पाहिजेत. नहरींची दुरुस्ती केल्यास त्यातील पाण्याचा वापर शक्य आहे.(मधुकर कांबळे दै. सकाळच्या मराठवाडा आवृत्तीमध्ये वरिष्ठ बातमीदार आहेत.)-----------------------------------------------------.Lok Sabha 2024 Result : योगींच्या उत्तरप्रदेशमध्ये अखिलेश यादवांचा MY ऐवजी PDA फॉर्म्युला; भाजपची वाताहत का झाली?.ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Marathwada : ‘सिटी ऑफ गेट्स’ आजही चांगल्या स्थितीत असलेले ऐतिहासिक दरवाजे

Related Stories