Ancient Buddhist Sites India
Sakal
सारू-मारूच्या शांत कुशीत पोहोचताच, जेव्हा डोंगराच्या फटीतून सूर्यकिरणांचा स्पर्श होतो आणि दगडांच्या भिंतींवर कोरलेल्या स्वस्तिकांची आभा जागृत होते तेव्हा वाटतं, की हा केवळ इतिहासाचा पट नाही, तर एक जिवंत स्मृती आहे. हे संकुल प्रागैतिहासिक अवजारांपासून मौर्यकालीन स्तूपांपर्यंतच्या साखळीत आम्हाला सांगते, की संस्कृती दगडांमध्ये बंदिस्त नसते, तर ती प्रवासात जिवंत होते.
नर्मदेच्या उत्तर किनाऱ्यावर, जिथं नदीचं पाणी शांतपणे वाहतं, डोंगरांच्या कुशीत लपलेलं असतं, तिथं मध्य प्रदेशाच्या सीहोर जिल्ह्यातल्या पानगुराडिया गावाजवळ एका गहन शांततेच्या कोपऱ्यात, कड्यांच्या ओढीमध्ये सारू-मारू हे बौद्ध संकुल वसलेलं आहे. हे संकुल जणू काळाच्या धुळीत दडपलेल्या एका प्राचीन रहस्याच्या कोड्याप्रमाणे आजही त्याच्या शिळा आणि अवशेषांमधून बोलतं. ही ओढ, निसर्गानं घडवलेली एक नैसर्गिक किल्ल्यासारखी, नर्मदेच्या काठावरून सुरू होऊन सुमारे चाळीस किलोमीटर लांबीपर्यंत पसरलेली डोंगररांगेची साखळी आहे. यात शाहगंजपासून पानगुराडियापर्यंत विखुरलेल्या दगडांच्या आश्रयस्थानांमध्ये प्राचीन बौद्ध यात्रेची सूत्रं गुंफलेली दिसतात. या आश्रयस्थानांमध्ये, भगवान बुद्धाच्या शिकवणींच्या प्रतिबिंबातून उमटणारी एक आध्यात्मिक यात्रा जाणवते. इथं भिक्खूंच्या पदचिन्हांनी आणि विहारांच्या अवशेषांनी इतिहासाच्या पानांवर जणू स्वाक्षरी केली आहे.