Video : तारारहित हायड्रोजन वायुमेघाचा शोध

पुणे - हायड्रोजन अणूचे महाकाय वायुमेघ एकत्र आले, की ताऱ्याची निर्मिती होते, असा सिद्धांत आपल्याला माहीत आहे. पण पुण्यातील राष्ट्रीय रेडिओ खगोल भौतिकी केंद्राच्या (एनसीआरए) शास्त्रज्ञांनी एक गोलाकार वायुमेघ शोधला असून, त्यामध्ये ताऱ्याची निर्मिती होत नसल्याची आश्‍चर्यकारक माहिती समोर आली आहे. 

‘एनसीआरए’मधील पीएच.डी.चा संशोधक विद्यार्थी ओंकार बाईत याने डॉ. योगेश वाडदेकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली नुकतेच हे संशोधन पूर्ण केले. ‘मंथली नोटीस ऑफ द रॉयल ॲस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटी’च्या शोधपत्रिकेत नुकताच हा शोधनिबंध प्रकाशित झाला. ओंकार म्हणाला, ‘‘वायुमेघाच्या आतल्या बाजूची ही दीर्घिका आपल्यापासून २६ कोटी प्रकाशवर्षे दूर आहे (एक प्रकाशवर्षे म्हणजे प्रकाशाने एका वर्षात कापलेले अंतर). आजवर असा एकच वायुमेघ शास्त्रज्ञांना माहीत होता. पण या संशोधनानंतर अशा गोलाकार वायुमेघाची निर्मिती कशी झाली, याचे शास्त्रज्ञांपुढे कोडे निर्माण झाले आहे.’’ 

ताज्या बातम्यांसाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

निवडलेल्या दीर्घिकेचा खोडदच्या महाकाय मीटरतरंग रेडिओ दुर्बीणीद्वारे (जीएमआरटी) निरीक्षणे घेण्यात आल्याचे डॉ. वाडदेकर यांनी सांगितले. ते म्हणाले, ‘‘अणूरुपी हायड्रोजनचा विस्तार गोलाकार अंगठीच्या आकारासारखा आहे. वायूमेघाजवळ तारे असल्याची कोणतीच चिन्हे नाहीत, याचा आम्हाला आश्‍चर्याचा धक्का बसला. डुक आणि कुइयान्द्र या दोन फ्रेंच शास्त्रज्ञांच्या मदतीने ‘कॅनडा फ्रान्स हवाई टेलिस्कोप’च्या साह्याने प्रकाश प्रतिमा मिळवली. त्यातही कोणताच तारा तेथे नसल्याचे निदर्शनास आले.’’ 

कसे झाले संशोधन?
- जास्त हायड्रोजन आणि तारे कमी असलेल्या दहा दीर्घिकांची निवड
- २१ सेंटिमीटर तरंग लांबीच्या रेडिओ लहरी उत्सर्जित करणाऱ्या अणुरूप हायड्रोजनची निरीक्षण
- ‘जीएमआरटी’च्या साह्याने उच्च क्षमतेने रेडिओ लहरींचे पृथःकरण
- वायुमेघाच्या फिरण्याची गती, त्याचे केंद्रातील दीर्घिकेभोवतीचे वर्तन याचा अभ्यास
- वायुमेघातील ताऱ्यांचे अस्तित्व शोधण्यासाठी प्रकाशप्रतिमाही अभ्यासण्यात आली

असा आहे महाकाय वायुमेघ
- सिंह राशीतील २६ कोटी प्रकाशवर्षे दूरच्या ‘एजीसी २०३००१’ दीर्घिकेभोवती वायुमेघाचे अस्तित्व 
- वायुमेघ सूर्याच्या वजनाच्या दोनहजार कोटी पट आणि आकाशगंगेच्या चौपट आहे.
- हायड्रोजनची घनता कमी

‘हायड्रोजन वायुमेघ १९८७ नंतर प्रथमच अंगठीच्या आकाराचा सापडला आहे. त्यात ताऱ्याचे अस्तित्व का नाही, याबद्दल आणखी काही वायुमेघांचा अभ्यास केल्यावर स्पष्टता येईल. वायुमेघातील इतर घटक, त्याचे अस्तित्व आणि तारा निर्मितीच्या संशोधनाचे नवे क्षेत्र खुले झाले आहे.’’
- ओंकार बाईत, संशोधक