Kaas Lake : ‘कास’वरील तळ्याच्या हवामानाचे रहस्य उलगडले! सुमारे आठ हजार वर्षांचा बदलाचा इतिहास

जैवविविधतेचे ‘हॉटस्पॉट’ म्हणून ओळखले जाणारे साताऱ्यातील ‘कास पठार’ हे तेथील विविध प्रकारच्या रानफुलांसाठी प्रसिद्ध आहे. या पठारावरील कुमुदिनी तळ्याचे सुमारे आठ हजार वर्षांचे हवामान आणि पर्यावरणीय बदलांचे रहस्य उलगडले आहे. त्यामध्ये गेल्या अडीच हजार वर्षांमध्ये पर्जन्यमान आणि नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांचा (मॉन्सून) प्रभाव कमी झाल्याची बाब समोर आली आहे.

पुण्यातील आघारकर संशोधन संस्थेच्या (एआरआय) आणि तिरूअनंतपुरम येथील राष्ट्रीय पृथ्वी विज्ञान संशोधन केंद्र यांनी मिळून कुमुदिनी तळ्यातील गाळाचा अभ्यास केला आहे. याबाबतचे संशोधन ‘क्वाटरनरी सायन्स ॲडव्हान्सेस’ या नियतकालिकात प्रकाशित झाली आहे. अभ्यासादरम्यान वापरलेल्या ‘कार्बन डेटिंग’ या पद्धतीनुसार पठाराच्या मातीवरून तेव्हाच्या हवामानाच्या परिस्थितीचा अंदाज घेण्यात आला.

त्यानुसार ‘होलोसीन’ युगाच्या पूर्वार्धाच्या मध्य काळात म्हणजे आजपासून आठ हजार ६६४ वर्षांपूर्वी भारतातील उन्हाळी पावसाच्या पद्धतीत महत्त्वाचे बदल होऊन, या भागात कमी पावसामुळे कोरड्या हवामानाची स्थिती कशी निर्माण झाली, याचा अंदाज बांधणे शक्य झाले आहे. या तळ्यातील गाळ सुमारे आठ हजार वर्षांपूर्वीचा आहे. तर ८००० ते ५००० वर्षांपूर्वी पठारावरील रानफुले हे मॉन्सूननंतरही दीर्घकाळपर्यंत फुलत असावी, अशी शक्यताही यात मांडण्यात आली. अभ्यासाच्या माध्यमातून या अमूल्य नैसर्गिक वारशाचे संरक्षण करण्यासाठीच्या उपाययोजनांवर भर देण्याची शिफारस करण्यात येणार आहे.

याबाबत ‘एआरआय’चे शास्त्रज्ञ डॉ. कार्तिक बालासुब्रमण्यन म्हणाले, ‘‘कास पठार येथील जैवविविधता ही नेहमीच आकर्षणाचे केंद्र झाले आहे. या पठाराच्या हवामानासह तेथील पर्यावरणात काळानुसार झालेला बदल आणि त्याचा इतिहास समजून घेण्याच्या अनुषंगाने हे संशोधन करण्यात आले.

यामध्ये तलावातील गाळाचा अभ्यास केला. पठारावर झीज झाल्याने तेथे तयार झालेल्या खड्ड्यामुळे कुमुदिनी तळे विकसित झाले. हा अभ्यास आणि पठारावरील होत असलेल्या इतर अभ्यासांमुळे कासच्या विशिष्टतेबद्दल माहिती मिळेल. ज्याच्या माध्यमातून या नैसर्गिक वारशाच्या संवर्धनासाठी काय करणे आवश्‍यक आहे, हे समजून घेण्यास मदत होईल.’’

कास पठाराची वैशिष्ट्ये

• जागतिक नैसर्गिक वारसास्थळ म्हणून कास पठाराची संरक्षित यादीत नोंद.

• मॉन्सून हंगामात ऑगस्ट ते सप्टेंबरदरम्यान असंख्य प्रकारची रानफुले फुलतात.

• स्थानिक फुले आणि फुलपाखरांच्या अनेक जातींमुळे हे एक प्रमुख जैवविविधतेचे आकर्षण केंद्र.

• ‘कासा’च्या झाडावरून ‘कास पठार’ असे नाव दिले..

• सुमारे १२०० मीटर उंचीवर असलेल्या पठाराला महाराष्ट्राची ‘व्हॅली ऑफ फ्लॉवर’ असेही म्हणतात.