रेडिओ स्फोटांच्या उत्पत्तीचा नवा अध्याय; पहिल्या वेगवान एफआरबीचा शोध

पुणे - एका दूरवरच्या दिर्घीकेतील जलद रेडिओ विस्फोट (एफआरबी) (FRB) आणि आण्विक हायड्रोजनच्या अस्तित्वाबद्दल एक रंजक शोध समोर आला आहे. पुण्यातील राष्ट्रीय रेडिओ (Redio) खगोल भौतिकी केंद्रातील (एनसीआरए) (NCRA) संशोधन विद्यार्थिनी बलप्रीत कौर यांनी प्रा. निस्सीम काणेकर यांच्या मार्गदर्शनात हा शोध घेतला. खोडद जवळील जायंट मीटरवेव्ह रेडिओ टेलिस्कोप (जीएमआरटी) चा वापर या संशोधनासाठी करण्यात आला आहे.

एफआरबी म्हणजे काय?

अवकाशात काही मिलीसेकंदासाठी चमकणारे शक्तीशाली रेडिओ विस्फोट म्हणजे एफआरबी. साधारण १५ वर्षांपूर्वी शास्रज्ञांना याचा शोध लागला. आजवर एक हजाराहून अधिक एफआरबी शोधण्यात आल्या असून, त्यातील फक्त १५ एफआरबींचे स्थान आणि वारंवारिता निश्चित झाली आहे. इतक्या कमी वेळात इतकी प्रचंड ऊर्जा कशी निर्माण होते. या बद्दल अजूनही कोडे आहे.

नवं संशोधन काय ?

पृथ्वीपासून अर्धा अब्ज प्रकाशवर्षे दूर असणाऱ्या ‘एफआरबी२०१८०९१६बी’ नावाच्या जलद रेडिओ स्फोटाची निवड केली. त्याची पालक आकाशगंगेचा हबल दुर्बिणीद्वारे प्रतिमा मिळवली. जीएमआरटीच्या वापरातून त्याच आकाशगंगेची रेडिओ लहरींद्वारे प्रतिमा मिळवली. त्यासाठी संबंधित दीर्घीकेत विखुरलेल्या आण्विक हायड्रोजनमधून बाहेर पडणाऱ्या २१ सेंटीमीटर तरंगलांबीच्या लहरींचे जीएमआरटीने संकलन केले. त्यातून नवीन रंजक गोष्टी समोर आल्या. द अॅस्ट्रोफिजिकल जर्नल लेटर्स या शोधपत्रिकेत हा शोधनिबंध प्रकाशित झाला आहे.

शास्रज्ञांना काय दिसले?

हबल दुर्बिणीतून मिळालेली प्रतिमा ही नेहमीसारख्या चक्राकार दीर्घीकेची होती. पण रेडिओ लहरींचा अभ्यास केल्यावर त्या दीर्घीकेच्या आजूबाजूला मोठ्या प्रमाणावर प्रचंड घनता असलेल्या हायड्रोजन वायूचे तीन ढग दिसले. त्यावरून या दीर्घीकेत एक लहान आकाशगंगा विलीन झाल्याचे समोर आले. तसेच शास्रज्ञांनी निवडलेला एफआरबी हा एका हायड्रोजन वायुमेघाच्या अगदी टोकावर असल्याचे दिसले. या ठिकाणी हायड्रोजन वायूच्या मोठ्या दाबामुळे ताऱ्यांच्या निर्मिती झाल्याचा अंदाज आहे. दीर्घीकेपासून ७० हजार प्रकाशवर्षे अंतरावर एक आण्विक हायड्रोजनचा एक ढग आहे. हा दीर्घीकांच्या विलीनीकरणावेळी बाहेर फेकला गेलेला हायड्रोजन असावा असा

शास्रज्ञांचा अंदाज आहे. प्रथमच एका एफआरबीच्या दीर्घीकेत अलीकडील विलीनीकरणाचा पुरावा मिळाला आहे.

एफआरबीच्या पालक दीर्घीकेतील आण्विक हायड्रोजनचे प्रमाण हे सामान्य दीर्घीकेपेक्षा १० पट जास्त आहे. मात्र तरीही तारा निर्मितीचा दर हा आपल्या आकाशगंगेपेक्षा २० पटीने कमी आहे. यावरून असे लक्षात येते की, कदाचित एका लहान सहकारी दीर्घीकेसोबत विलीनीकरणानंतर हा आण्विक हायड्रोजन शिल्लक असावा.

- बलप्रीत कौर, संशोधक विद्यार्थिनी, एनसीआरए

टक्करीनंतर दीर्घीकेच्या बाहेरील भागात वायू संकुचित झाला असण्याची शक्यता आहे. ज्यामुळे एफआरबीच्या स्थानाजवळ ताऱ्यांच्या निर्मितीचा स्फोट झाला असावा. एकूणच, जीएमआरटीने टिपलेली प्रतिमा असे सूचित करते की, एफआरबीचा पूर्वज हा एक मोठा तारा असण्याची शक्यता आहे. जो विलीनीकरणाच्या घटनेमुळे तयार झाला असावा

- प्रा. निस्सीम काणेकर, शास्रज्ञ, एनसीआरए