तरुणाई आणि नवीन व्यसने

व्यसनशील पदार्थांचा वापर शतकानुशतके प्रचलित आहे, परंतु हल्ली नवनवीन व्यसने निर्माण होत आहेत. पहिला वापर, सवय, अवलंबित्व आणि व्यसन आणि नंतर या चढत्या पायऱ्यांनी तरुण-तरुणी फक्त अधोगतीच्या मार्गावर जातात. या व्यसनांना दूर करण्यासाठी सक्रिय पावले उचलणे अत्यावश्यक आहे.

- डॉ. वर्षा वैद्य व यश डोंबळे

‘व्यसन’ हा शब्द आरोग्यास हानी पोहोचविणाऱ्या अत्याधिक वर्तनांच्या पलीकडे विकसित झाला आहे. यात आता अशा वर्तनांचा समावेश आहे, जे काहींसाठी सामान्य असू शकतात; परंतु इतरांसाठी नाही. पारंपरिकपणे व्यसनामुळे तंबाखू आणि अल्कोहोल सारख्या पदार्थांची आठवण येते. मात्र संपूर्ण नवीन क्षेत्र उदयास आले आहे.

हे आपल्याला नवीन व्यसनांच्या विषयावर आणते. वेपिंग, हुक्का आणि अजून काही, ज्यात काहीही मिसळून हुंगले जाऊ शकतात अशा पदार्थांचे सेवन. तरुण पिढीचे हे नवे आकर्षण बनत आहे. तथापि, या वर्तनांचे सामान्यीकरण आणि व्यापक अवलंब, विशेषतः १८ वर्षांखालील मुलांमध्ये, गंभीर चिंता वाढवत आहेत.

पालकांना काय माहीत आहे?

पालक उज्ज्वल भविष्याच्या आशेने पाल्याच्या शिक्षणात गुंतवणूक करतात. अनेक किशोरवयीन मुले तणाव, साथीदारांचा दबाव किंवा समाधान शोधण्याच्या विविध कारणांमुळे धोकादायक व्यसनांच्या जाळ्यात अडकतात. याचा वेग चिंताजनक आहे. त्याचा केवळ व्यक्तींनाच नाही तर संपूर्ण समाजासाठी धोका निर्माण होतो.

अक्षरशः वाटेल ते व्यसनशील पदार्थ बाजारात उपलब्ध आहेत. ते कोठे मिळतात, हे महाविद्यालयीन आणि काही शालेय विद्यार्थ्यांनाही माहीत असतात. फक्त पालकांनाच माहीत नसते की, आपली मुले कुठल्या मार्गाने जात आहेत.

माध्यमांचा अतिरेक व व्यसन

डिजिटल प्लॅटफॉर्म आणि ॲप्सच्या उदयाने, विशेषतः: इन्स्टाग्राम, फेसबुक आणि ट्विटर सारख्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मने व्यसनांचा नवीन संच समोर आणला आहे. हे प्लॅटफॉर्म एकेकाळी त्यांच्या कनेक्टिव्हिटीसाठी ओळखले जात. आता उदासीनता आणि सामाजिक तुलनेची भावना, विशेषतः तरुणांमध्ये याची भयावह लागण होत आहे.

दुसरीकडे स्वतःला खोलीत कोंडून घेऊन (पूर्वी सायबरकॅफेत बसून) पबजीसारखे खेळ खेळणाऱ्यांची संख्या कोट्यवधींच्या घरात पोहोचली आहे. शिवाय, ‘डेटिंग ॲप्स आणि बेटिंग प्लॅटफॉर्म’ सारख्या व्यसनाधीन ॲप्स समस्या वाढवत आहेत.

देश अर्थपूर्णतेच्या मार्गावर असताना माहिती तंत्रज्ञानाच्या वापराने नको त्या गोष्टींचे स्वतःवर प्रयोग करून आर्थिक व शारीरिक नुकसान होऊ शकते. याचे दूरगामी सामाजिक परिणाम आहेत. वैयक्तिक स्तरावर सुरुवात करून या व्यसनांना दूर करण्यासाठी सक्रिय पावले उचलणे अत्यावश्यक आहे.

लोकसहभागाची गरज

स्वतःला आणि मित्र-मैत्रिणींना या सापळ्यांचा प्रतिकार करण्यासाठी आणि स्वविकासाला प्राधान्य देण्यासाठी सक्षम केले पाहिजे. जागरूकता वाढवून, खुल्या चर्चेला चालना आणि आरोग्यदायी पर्यायांना प्रोत्साहन देऊन आधुनिक व्यसनांचा विध्वंसक प्रभाव कमी करू शकतो.

निरोगी भविष्यासाठी प्रयत्न करू शकतो. मुलांमध्ये व्यसनांबद्दल जागरूकता आणण्याचे काम पेस ग्रुप, पुणे (Prevent Addictions through Children''s Education) या संस्थेतर्फे शालेय आणि महाविद्यालयीन स्तरांवर केले जाते. ते अधिक मोठ्या प्रमाणावर करायला लोकसहभागाची गरज आहे.

‘पेस’ ग्रुपमध्ये स्वयंसेवक म्हणून काम करायचे असल्यास संपर्क : ९८५०८८८२९०/ ९८९०६०६९९०

(डॉ. वैद्य या पेस ग्रुपच्या विश्वस्त असून, यश हा भारती विद्यापीठ मेडिकल कॉलेजमध्ये शिक्षण घेत आहे.)