योग्य वर्तन काय?

- मुक्ता चैतन्य, muktaachaitanya@gmail.comमुलं त्यांच्या जगात एकमेकांना प्रचंड प्रमाणात छळतात. रॅगिंग, बुलिंग हे प्रकार फक्त तरुणांच्या विश्वातले आहेत असं नाही. किशोरावस्थेतली किंवा त्याही आधीच्या वयातली मुलं एकमेकांना ऑनलाईन आणि ऑफलाईन अशा दोन्ही जगांत भरपूर त्रास देतात..कधी त्यांच्या घरातल्या वातावरणामुळं ते असं वागतात, कधी मोठ्यांच्या सवयी बघून वागतात, कधी त्यांना आलेल्या अनुभवांमुळं त्यांच्या वर्तणुकीत झालेला तो बदल असतो. कारणं निरनिराळी असू शकतात; पण दुसऱ्या मुलाला त्रास देणं आणि त्या मुलाला त्रास झाला की त्याची मजा बघणं हा प्रकार हे मुलांच्या जगाचं वास्तव आहे..हीच मुलं जेव्हा सोशल मीडियावर येतात तेव्हा रोस्टिंगच्या नावाखाली ट्रोलिंग सुरू होतं आणि सायबर बुलिंगही. चुकीच्या वर्तनाचा जेव्हा वैयक्तिक आणि सामूहिक पातळीवर स्वीकार होतो तेव्हा आपण करत आहोत ते गैरवर्तन आहे हा विचारच मागं पडतो. गंमत कुठं संपते आणि टिंगलटवाळीमधून होणारा मानसिक-भावनिक छळ कुठं सुरू होतो हेच लक्षात येत नाही. ती सीमारेषा अनेकदा ओलांडली जाते..यासंदर्भात एक जगप्रसिद्ध समाजशास्त्रीय सिद्धान्त - ब्रोकन विंडो सिद्धान्त (Broken Window Theory) मला महत्त्वाचा वाटतो. जेम्स क्यू. विल्सन आणि जॉर्ज केलिंग यांनी सन १९८२ मध्ये हा सिद्धान्त प्रथम मांडला होता.या सिद्धान्तानुसार, जर एखाद्या परिसरात छोटी-मोठी गैरवर्तनं - उदाहरणार्थ : सार्वजनिक ठिकाणी कचरा टाकणं, थुंकणं, सिग्नल तोडणं - यांकडं दुर्लक्ष झालं असेल तर त्या परिसरातली गुन्हेगारी हळूहळू वाढत जाते..कारण, समाजमनावर या छोट्या छोट्या गैरकृत्यांचा गंभीर परिणाम होतो. ‘असं गैरवर्तन केलं तरी काही हरकत नसते, तेवढं चालतं’ हा विचार रुजतो. मग हळूहळू या छोट्या गैरवर्तनांचा सगळेच स्वीकार करू लागतात. या सिद्धान्तानुसार त्यातूनच मोठ्या गुन्ह्यांचा जन्म होऊ शकतो.सोशल मीडिया आणि ब्रोकन विंडो थिअरीचा संबंध काय, असा जेव्हा मी विचार करते तेव्हा सोशल मीडियावरच्या माणसांच्या अशाच लहानसहान गैरवर्तनांच्या स्वीकारातूनच आजचं सोशल मीडियाचं जे विद्रूप रूप अधूनमधून बघायला मिळतं ते तयार होत गेलं असावं. स्वातंत्र्य आणि जबाबदारी या दोन्ही गोष्टी एकमेकींना पूरक आहेत, महत्त्वपूर्ण आहेत..मुलांना जेव्हा मोबाईल आणि त्यात इंटरनेट उपलब्ध करून दिलं जातं, सोशल मीडिया दिला जातो तेव्हा स्वातंत्र्य आणि जबाबदारी यांचं नातं त्यांना समजावून सांगितलं जातं का, हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. किशोरवयीन मुलांना ही माध्यमं आकर्षक वाटतात; कारण, तिथं त्यांना आपली ओळख तयार करता येते, सामाजिक संपर्क वाढवता येतो आणि मान्यता मिळवता येते; पण हे करत असताना, त्या जगात काय करणं चूक आहे, याचा विचार किशोरवयीन मुलं-मुली करतातच असं नाही.शिव्या देणं, एकमेकांची खिल्ली उडवणं, एकमेकांना ट्रोल करणं, अनोळखी व्यक्तीला ट्रोल करणं आणि सायबर बुली करणं, अफवा पसरवणं या सगळ्यात, आपण जे वागतोय ते चुकीचं आहे, त्यानं दुसऱ्या व्यक्तीला त्रास होऊ शकतो हे कधी मुलांच्या लक्षात येत नाही, तर कधी ते मुद्दामहून असं वर्तन करत असतात..‘रोस्ट केलं’ या शब्दात अशी अनेक गैरवर्तनं सहज लपून जातात आणि आपण चुकतोय, चुकलोय, आपण कुणाला तरी त्रास दिला आहे, बुली केलं आहे हे लक्षात येत नाही. इतकं ‘रोस्टिंग’ सहजतेनं स्वीकारलं जात आहे, ही बाब अतिशय काळजी करावी अशी आहे.याचा अर्थ असा नाही की, माणसांच्या शब्दसंचयातून शिव्या गायब व्हाव्यात. इथं एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे व ती म्हणजे, गंमत असो, चेष्टा असो या सगळ्याला एक मर्यादा असते. प्रत्येकानं स्वतःच्या ‘बाउंड्रीज्’ ओळखणं आवश्यक असतं. या सगळ्या गमतीची, मजेची सीमारेषा काय हे व्यवस्थितपणे माहीत असायला हवं. ती सीमारेषा ओलांडली गेली तर ती गंमत राहत नाही..तो समोरच्यासाठी मानसिक छळ होतो. वाढीच्या वयात आपण जे पाहिलेलं, ऐकलेलं आणि अनुभवलेलं असतं त्याचा आपल्या एकूण व्यक्तिमत्त्वावर परिणाम होत असतो. हा परिणाम, जो बळी ठरतो त्याच्यावरच होतो असं नाही; जो बुली असतो, ट्रोल असतो त्याच्या भावनिक आणि मानसिक विकासावरही याचा परिणाम होत असतो.त्यामुळं मुलांना फोन देताना, त्यांना सोशल मीडिया वापरण्याची परवानगी देताना त्यांच्याशी योग्य वर्तनाबद्दल आणि गैरवर्तनाबद्दल बोलणं अतिशय आवश्यक आहे. कारण, ऑनलाईन जगातलं गैरवर्तन आणि गैरवागणूक फक्त ऑनलाईन जगापुरतीच मर्यादित राहत नाही. ती ऑनलाईन जगातून कधी ऑफलाईन जगात येऊन पोहोचेल ते सांगता येत नाही..इथं पालकांची जबाबदारी मोठीच आहे. मुलांशी संवाद साधताना कुठले मुद्दे महत्त्वाचे आहेत (हे सगळेच मुद्दे खरं तर मोठ्यांनाही लागू होतात. कधी तरी त्यांनीही आत्मपरीक्षण करायला हरकत नाही) ते पाहू या.स्वातंत्र्य आणि जबाबदारी : इंटरनेट, सोशल मीडिया वापरण्याचं स्वातंत्र्य हवं असेल तर तिथलं आपलं वर्तन योग्य असेल हे बघणं ही मुलांचीच जबाबदारी आहे. स्वातंत्र्य उपभोगणार; पण जबाबदारी नको असं चालणार नाही..निर्णय आणि परिणाम : सोशल मीडियाचा सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम मुलांना समजावून देणं आवश्यक आहे, तसंच चुकीचं वर्तन किती हानिकारक ठरू शकतं याची त्यांना जाणीव करून दिली पाहिजे. एखाद्याला बुली करण्याचा मोह झाल्यावर, हेट कॉमेंट करण्याचा मोह झाल्यावर या बाबींचा काय परिणाम होऊ शकतो हाही विचार मनात आलाच पाहिजे.मूल्यांची जोपासना : घरात मोठ्यांकडून एकमेकांना आणि मोठ्यांकडून मुलांना आदर-सन्मान मिळत असेल तर मुलांच्या वर्तनात त्याचं प्रतिबिंब बघायला मिळू शकतं..मूल्यं शिकवता येत नाहीत, ती मोठ्यांच्या वर्तनातून मुलांना दिसावी लागतात. आपल्या घरातले आणि आजूबाजूचे मोठे कसे वागत आहेत यावरून, योग्य आणि अयोग्य वर्तन म्हणजे काय, हे मुलं ठरवत असतात, हे मोठ्यांच्या जगानं कधीही विसरू नये. त्यामुळं पालक होणं म्हणजे फक्त मुलं जन्माला घालणं नव्हे. पालक असणं ही रोजची परीक्षा आहे.ट्रोलना आणि बुलींना सामोरं जायचं कसं? : आपलं अपत्य नऊ-दहा वर्षांचं झाल्यावर किंवा, प्रसंगी त्याही आधी, आपल्याला त्रास देणाऱ्या व्यक्ती/मुलं/शिक्षक/मोठे यांच्या वर्तनाला कसा प्रतिसाद दिला पाहिजे, हे मुलांना शिकवणं गरजेचं आहे. कुणी बुली करत असेल तर ते सहन का करायचं नाही हे तर सांगितलं पाहिजेच; पण हेट कॉमेंट्सकडं कसं बघितलं पाहिजे, हेही मुलांना शिकवणं आवश्यक आहे..प्रतिक्रियावादी सोशल मीडिया : सोशल मीडियावर संवाद होतो, प्रतिसाद मिळतो; पण ही माध्यमं प्रतिक्रियावादी आहेत. प्रतिक्रिया देताना संबंधितांनी पुरेसा विचारही केलेला असेलच असं नाही. अनेकदा लगेच प्रतिक्रिया देण्याची अनेकांना घाई असते. त्यातून अनेक गैरसमज निर्माण होतात, पोसले जातात. प्रत्यक्ष संवादात समोरच्याचे शब्द, देहबोली यांचा मोठा सहभाग असतो. आपण समोरच्या व्यक्तीच्या नजरेत बघत बोलत असतो.आपल्या देहबोलीतून काही गोष्टी समोरच्याला समजत असतात, ज्या शब्दांतून व्यक्त होत नाहीत. या सगळ्याचा एकत्रित परिणाम म्हणून आपण आपल्या प्रतिक्रिया देत असतो. मात्र, ऑनलाईन संवादात, चर्चेत हे काहीच घडत नाही. प्रतिसाद टाईप करताना समोरचा माणूस काय विचार करतोय, त्याची देहबोली काय सांगू बघतेय, त्याचे डोळे काय सांगत आहेत, तो त्या क्षणी कुठं आहे, कुठल्या मानसिक अवस्थेत आहे यातलं काहीही आपल्याला समजत नाही..हे सगळं समजून घेण्यासाठी तेवढा वेळ देण्याची गरज अनोळखी व्यक्तीशी संवाद साधताना अनेकांना वाटत नाही. मात्र, त्यामुळंच गैरसमज होण्याची शक्यता असते आणि कुणी तरी एकजण पातळी सोडून बोलायला लागण्याचीही शक्यता असते.मुळात हे लक्षात घेतलं पाहिजे की, ऑनलाईन होणारा संवाद हा काहीसा काही वेळा अपूर्ण संवाद असतो. समोरची व्यक्ती कुठल्या मानसिकतेत आहे, प्रतिक्रिया लिहिताना ती नेमकं काय करते आहे हे काहीही आपल्याला ठाऊक नसताना निव्वळ शब्दांच्या आधारावर अनेकजण मत तयार करून, ते ठोकून मोकळे होतात आणि गैरसमजांचं बी पेरलं जातं..मुलांच्या बाबतीत हे सगळं अनेकदा गंभीर स्वरूप घेतं. त्यातून नैराश्य, अस्वस्थता, स्वप्रतिमेचे प्रश्न तयार होतात. त्यामुळं ऑनलाईन जगातलं आपलं वर्तन जबाबदारीचं आहे ना हे पाहायलाच हवं. शिवाय, आपण निरनिराळ्या प्लॅटफॉर्म्सचा वापर का करतो आहोत याचा विचार करण्याची शिस्त मुलांना जर आपण लावू शकलो तर आपण उद्याचे जबाबदार ‘सायबर-नागरिक’ तयार करू शकतो.(लेखिका ह्या ‘सायबर-मैत्र’च्या संस्थापक, तसंच सायबर-पत्रकार आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

योग्य वर्तन काय?

Related Stories