श्‍वानप्रेम... दोस्तीचा अखंड झरा

- डॉ. नंदिनी कुलकर्णी, nandanikulkarni101@gmail.comअलास्कामधील उत्खनन आणि संशोधनातून मानव आणि श्वान यांच्यातील १२ हजार वर्षांतील नात्याचा उलगडा नुकताच झाला. श्वान म्हणजे केवळ चांगला पहारेकरी आणि साथी म्हणूनच नव्हे तर विविध आरोग्यविषयक फायदे देणारा प्राणी आहे. दोस्तीचा अखंड झरा आहे....मानव आणि श्वान यांच्यातील प्रेमळ नात्याबाबत कायमच उत्सुकता राहिली आहे. त्याबाबत नुकतेच अलास्कामधील महत्त्वपूर्ण उत्खनन आणि संशोधन पुढे आले आहे. त्यातून मानव आणि श्वान यांच्यातील १२ हजार वर्षांतील नात्याचा उलगडा झाला आहे. मला विचारालं तर, त्या बातमीबाबत फारसे आश्चर्य वाटण्यासारखे काही नाही. माझ्या मते, मानव आणि श्वान यांचे नातेसंबंध याहीपेक्षा खूप जुने असावेत... येणारी हजारो वर्षे ते तसेच राहतील, हे खात्रीने सांगता येईल..मी एक डॉक्टर आहे. वैद्यकीय क्षेत्रात कर्करोगाच्या कारणांबाबत जनजागृतीबरोबरच प्राण्यांच्या कल्याणासाठी काम करत आहे. यापूर्वी माझे दिवंगत पती सर्जिकल ऑन्कॉलॉजिस्ट डॉ. विजय कुलकर्णी यांच्यासोबतही या क्षेत्रात खूप मोठे कार्य करण्याची संधी लाभली. भटक्या श्वानांबाबतचा माझा अनुभव खूपच जिव्हाळ्याचा राहिला आहे.भारताच्या पुराणातही प्रत्येक देवाचा कोणता ना कोणता प्राणी किंवा पक्षी ‘वाहन’ किंवा ‘साथी’ असल्याचे वाचायला मिळते. मुके प्राणी हे सर्वात विश्वासार्ह जीव असतात. विशेषत: श्वान हा आपल्या मालकाप्रती खूपच इमानदार आणि संवेदना असलेला प्राणी आहे. माझ्या पालकांनंतर पर्यावरण आणि प्राणीप्रेमाविषयी दिवंगत पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू माझे पहिले गुरू राहिले आहेत..तीन मूर्ती भवन हे विविध पाळीव प्राण्यांसोबतच इतर पशूंसाठी हक्काचे घर होते. त्यात वाघाच्या बछड्यांचाही समावेश होता. माझे वडील दिवंगत डी. पी. करमरकर तेव्हा केंद्रीय आरोग्यमंत्री होते. आमचे घर असलेले सेव्हन रेस कोर्स रोड (सध्याचे पंतप्रधानांचे अधिकृत घर) तीन मूर्ती भवनापासून अगदी जवळच होते. त्या परिसरातील हिरवळ आणि पाळीव प्राण्यांसोबत घालवलेले ते दिवस आजही मनाला आनंद देतात.गेल्या काही वर्षांत आम्ही अनेक श्वान आणि मांजरांची सुटका करून आमच्या मुंबईतील घरी आश्रय दिला आहे. त्यातील अनेक श्वानांचा आता वृद्धापकाळाने मृत्यू झाला आहे; मात्र अजूनही त्यांच्या आठवणी मनात ताज्या आहेत. भटका श्वान असलेला ‘रेंजर’ आणि मांजर ‘किट्टू मामी’ हे माझी मुलगी मुग्धा हिने सांभाळ केलेले पहिले प्राणी. ‘रेंजर’ हा आमचा खमक्या पहारेकरीच होता..दौऱ्यावर जाताना बिनधास्तपणे आम्ही मुग्धाला त्याच्यासोबत सोडून जायचो. काही वर्षांनंतर ‘व्हायटी’ श्वान आमच्या कुटुंबाचा हिस्सा बनली. पांढरीशुभ्र अशा ‘व्हायटी’चा सर्वांना अल्पावधीतच लळा लागला. तिचे निर्जंतुकीकरण आणि लसीकरण होऊनही तिचा छळ केला जात होता. तिला वारंवार आमच्या सोसायटीतून हाकलले जात होते.त्यामुळे आम्ही तिला आमच्या घरी आणले. ती खूपच प्रेमळ होती. त्यानंतर तिने चक्क अनेक फॅन्सी ड्रेस स्पर्धांत बक्षिसे मिळवली. एप्रिल २०२० मध्ये तिचा कर्करोगाने मृत्यू झाला. माझ्या पती-मुलांसह आमचे संपूर्ण कुटुंब प्राणीप्रेमी असून निःस्वार्थी श्वानप्रेमाचा खूप जवळून अनुभव घेतला आहे..असीम प्राणीप्रेमामुळेच माझी मुलगी मुग्धा प्राण्यांची डॉक्टर बनली. तिला आयुष्यात एक लक्ष्य मिळाले. भटक्या प्राण्यांसाठी तिने खूप मेहनत घेतली आहे. ओडिशातील देवी कोस्टमध्ये नामशेष होण्याच्या मार्गावर असलेल्या ऑलिव्ह रिडले जातीच्या कासवांच्या संवर्धनासाठी तिने मोठे काम केले आहे. माझी नात मीरा म्हणजे प्राणीप्रेमींची पाचवी पिढी आहे. माझी आजी आणि आई यांनाही प्राण्याविषयी मोठा जिव्हाळा होता.मला आठवते, की आमच्या नवी दिल्लीतील निवासस्थानी असलेले मोठे उद्यान प्राणी-पक्ष्यांनी व्यापलेले असे. श्वान, मांजर, माकडे, ससे, पोपट, गरुड, घार, पांढरी कबुतरे आणि मोर अशी शाळाच भरलेली असे. अगदी सापांचाही वावर होता. जन्मानंतर पाचव्या दिवशी घरी सोडल्यानंतर मीरा हिला ‘मिशिका’ हिने वाचवलेल्या संत बर्नार्डने आपलेसे केले. जेंटल जायंट आणि दोन इतर बिगल जातीच्या श्वानांचे सातत्याने नवजात बालकावर लक्ष असे..श्वान म्हणजे केवळ चांगला पहारेकरी आणि साथी म्हणूनच नव्हे तर विविध आरोग्यविषयक फायदे देणारा प्राणी आहे. श्वानांच्या सहवासामुळे ताणतणाव कमी होण्यास मदत होते. रक्तदाबाच्या विकारात ताणतणाव महत्त्वाचा घटक आहे. श्वान आपल्या आयुष्याचा अविभाज्य घटक राहिला आहे; मात्र बदलत्या काळात लोकांच्या मानसिकतेत प्रचंड बदल झाला आहे. प्राण्यांविषयीच्या क्रौर्यात प्रचंड वाढ झालेली दिसून येते.नवीन बांधकामे आणि पुनर्विकासाची ठिकाणे यापैकी एक कारण आहे. त्या ठिकाणी मजूर श्वानांची काळजी घेतात. श्वानांची संख्या वाढते. जेव्हा इमारतीचे बांधकाम पूर्ण होते, तेव्हा मजूर निघून जातात; मात्र त्यांनी सांभाळलेले श्वान तेथेच राहतात. नवीन सोसायटीला ते नकोसे होतात आणि मानव अन् प्राण्यांमधील संघर्ष वाढीस लागतो..प्राणी संरक्षणविषयक अनेक कायदे आणि न्यायालयाचे आदेश मार्गदर्शक आहेत. राज्यघटनेचे कलम ५१ ‘प्राण्याविषयी दयाळूपणा दाखवा’ असे सांगते. भारतीय दंड संहिता (आयपीसी), आताच्या भारतीय न्याय संहितेतही (बीएनएस) प्राणी क्रौर्याविषयक तरतूद आहे. भारतीय प्राणी कल्याण मंडळानेही अनेक परिपत्रके काढली आहेत. सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयाचे आदेशही मार्गदर्शक आहेत.प्राणी जनन नियंत्रण कायद्यातील सुधारणा कायद्यांविषयी जनजागृती आणि कडक अंमलबजावणीची अत्यंत गरज निर्माण झाली आहे. मुलांना त्यांच्या लहानपणापासून प्राणी भूतदयेविषयी शिकवले गेले पाहिजे. शालेय अभ्यासक्रमातही त्याचा समावेश करायला हवा..प्राण्यांचे निर्बीजीकरण आणि लसीकरण खूप महत्त्वाचे आहे. योग्य प्रकारे केलेल्या निर्बीजीकरणामुळे श्वानांची संख्या नियंत्रित करता येऊ शकते. त्यासाठी क्रियांच्या पूर्वी आणि नंतर काळजीही तितकीच आवश्यक आहे. विशेषत: मादी श्वानाच्या बाबतीत हे महत्त्वाचे आहे. कारण, त्यांचे अंडाशय आणि गर्भाशय काढण्यात येते. मानवामध्येही अशी शस्त्रक्रिया मोठी मानली जाते. रेबीजविरोधी लसीकरणही व्हायलाच हवे.महापालिकेच्या दवाखान्यात ते मोफत उपलब्ध आहे. श्वानांचे विस्थापन थांबवायला हवे. कारण श्वानांची स्वत:ची अशी एक हद्द असते. त्यामुळे हद्दीवरून त्यांच्यात मोठ्या प्रमाणावर भांडणे होताना दिसतात. त्यातूनच श्वानदंशासारखे प्रकार वाढीस लागतात. महाराष्ट्रातील प्राणी कल्याण कायद्यांच्या देखरेखीसाठी असलेल्या समितीची मी प्राणी कल्याण अधिकारी आहे..मुंबई उच्च न्यायालय आणि महाराष्ट्र सरकारच्या अधिकार क्षेत्रात ही समिती कार्य करते. मला प्राण्यांविरोधातील कौर्य कमी करण्यासाठी सर्व प्राधिकरणांकडून संपूर्ण सहकार्य मिळत असल्याचे सांगताना मोठा आनंद होत आहे. मुख्यमंत्री कार्यालय, मुंबई पोलिस, अग्निशमन दल, महापालिका, पशुवैद्यकीय विभाग इत्यादी सर्वच विभागांचा त्यात समावेश आहे. त्याबाबत आभार मानायलाच हवे.त्याचबरोबर एफआयआर दाखल करण्याशिवाय आपण प्राण्यांची काळजी घेण्याविषयीही विचार करायला हवा. समाजाने त्यांचे अस्तित्व स्वीकारावे म्हणून प्रयत्न करायला हवेत. न्या. राधाकृष्णन यांनी केलेल्या महत्त्वाच्या सूचनेनुसार प्रत्येक सोसायटी किंवा इमारतीने दोन भटक्या श्वानांचा सांभाळ केल्यास त्यांची समस्या मोठ्या प्रमाणात सुटू शकते. मी राहत असलेल्या सोसायटीत आता दोनच श्वान उरले आहेत..लकी आणि रॉकी अशी त्यांची नावे असून ते सुरक्षा रक्षकांचे चांगले मित्र बनले आहेत. १९६० मध्ये तत्कालीन केंद्रीय आरोग्यमंत्री डी. पी. करमरकर यांनी रेबीजचे निर्मूलन आणि नियंत्रणाचे स्वप्न पाहिले होते. त्या पार्श्वभूमीवर जागतिक आरोग्य संघटनेने २०३० पर्यंत जगभरातून रेबीजचे निर्मूलन करण्याचे लक्ष्य जाहीर केले आहे. ते यशस्वीरीत्या पूर्ण व्हावे, यासाठी सदिच्छा. पाळीव प्राणी म्हणजे दोस्तीचा अनोखा मार्ग. काही वर्षांतच ते तुमच्या कुटुंबाचा सदस्य होऊन जातात. श्वान आणि मानवाच्या सहजीवनात त्याचे अनन्यसाधारण स्थान आहे!(लेखिका डॉक्टर आणि श्वानप्रेमी आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

श्‍वानप्रेम... दोस्तीचा अखंड झरा

Related Stories