भीमाशंकरच्या पायथ्याचा हरिभाऊ

भीमाशंकरचं बसस्थानक, तिथून खालच्या दरीकडे पाहणारे पर्यटक दिसू लागले. उजव्या हाताला उंचावर नागफणी सुळक्‍याकडे जाणारं पठार दिसू लागलं. सहकाऱ्यांच्या मनात आनंद मावेना. घामेजलेल्या चेहऱ्यावर समाधान दिसू लागलं आणि कलतीकडे निघालेल्या सूर्याच्या साक्षीने आम्ही सारे जण भीमाशंकरच्या पठारावर पोहोचलो. जवळजवळ साडेचार-पाच तास अखंड चढाई करून... डाव्या बाजूला वाजणारी भीमाशंकराची आसमंत निनादून टाकणारी घंटा, नागफणीच्या पठारावरचं कलतीकडचं ऊन, अंगाला झोंबणारा वारा हा सारा अनुभवच मोठा विलक्षण होता. या वातावरणानेच एवढ्या चढाईचा थकवा कुठल्याकुठे पळाला.

आता घाई होती नागफणीच्या सुळक्‍यावर जाण्याची. तिथल्या सूर्यास्ताचे साक्षीदार होण्याची. इथून नागफणी तसा अगदीच जवळ नव्हता. नाही म्हटलं तरी अर्ध्या-पाऊण तासाची पायपीट आणि चढण होतीच; पण नागफणीवरून दिसणारा सूर्यास्त, तिथून खालच्या कोकणाचं विहंगम दृश्य अत्यंत विलोभनीय असतं. त्याचं वर्णन करणंच अवघड आहे. झपाट्याने नागफणीकडे निघालो. झाडी संपली, परत पठार, मग हनुमान तळं, मग पुन्हा दाट झाडीतली चढण, परत पठाराची चढण आणि मग दोन बाजूला दोन उत्तुंग सुळके.

उजवीकडचा ‘नागफणी’; पण त्याचं खरं रौद्र दर्शन होतं डावीकडच्या सुळक्यावरून. वेड्यासारखं या सुळक्यावरून त्यावर, असं भटकलो. सुळक्याच्या खाली कड्याची प्रचंड भिंत, दरी, त्याही पलीकडचं कोकण... अविस्मरणीय दृश्य डोळ्यांत मावेना. सूर्याचा गोळा हळूहळू लाल होऊ लागला, मोठा दिसू लागला, आकाशीचे रंग बदलू लागले. समोरचं निळं आकाश तांबड्या प्रकाशाने सजलं. डोंगर गर्द होऊ लागले. दऱ्या काळोखात मिटू लागल्या. अनिमिष नेत्रांनी हा संध्याकाळचा समारंभ पाहू लागलो. सूर्य क्षितिजाआड गेला. आकाश काळं झालं. आजूबाजूचे डोंगर, दऱ्या या काळोखात हरवून गेल्या. खालच्या वाड्या-वस्त्यांमधील दिवे लुकलुकू लागले. मग भानावर आलो. पण तिथून उठवेचना. भटकंतीचा अनुभव कथनाच्या आनंदात रंगून गेलो.

आता मात्र उठायलाच हवं. काळोखातून पठाराची उतरण, मग जंगलवाट उतरायची आहे, किमान हनुमान तळ्यापर्यंत. सारेच उठलो. सावकाशीने उपलब्ध विजेऱ्यांच्या उजेडात परस्परांना सावरत हनुमान तळ्यापर्यंत आलो. जीव भांड्यात पडला. पुढे वाटेने भीमाशंकरकडे निघालो. वाजणारी घंटा अधिकच गंभीर भासू लागली. उजेड आला, माणसं दिसली. मंदिराच्या पायऱ्या आल्या. भीमाशंकराच्या दर्शनाच्या ओढीने त्या पायऱ्या उतरू लागलो. मंदिरात पोहोचलो. घंटा, झांज, शंखाच्या निनादात भीमाशंकराची आरती सुरू होती, त्या मांगल्यात विरघळून गेलो. आरती संपली. शनीचीही आरती संपली. भीमाशंकराच्या पिंडीवर माथा टेकवला. याच्याच आशीर्वादाने तर खडा कडा चढून इथपर्यंत आलो. त्या भारलेल्या अवस्थेतच पावलं मुक्कामाच्या दिशेने पायऱ्या चढू लागली.

पक्ष्यांच्या किलबिलाटाने आणि गार वाऱ्याच्या झुळुकीने पाहाटे जागा झालो. सहकारीही जागे झाले. प्रातःकर्म आवरून उगवत्या सूर्यनारायणाच्या साक्षीने वळणावळणाच्या घाटरस्त्याने भीमाशंकराच्या पठारावर आलो. प्रसन्न सकाळी पुन्हा एकदा भीमाशंकरचं दर्शन घेऊन मोहिमेसाठी मार्गस्थ झालो. भीमाशंकर ते भोरगिरी ही ती मोहीम. खरंतर भीमाशंकरला येण्याचा हाच पूर्वापार मार्ग.

घनदाट जंगलातून येणारा, बऱ्याच ठिकाणी दगडी फरसबंदीने बांधून काढलेला. या मार्गावर भीमा नदी प्रथम डावीकडे, मग उजवीकडे, कधी दगडांच्या उतरंडीवरून उड्या मारत, कधी खोल घळीमधून वाहत, कधी उथळपणे खळखळाट करत, कधी निश्‍चल डोह बनत, डावी-उजवीकडे वळणे घेत थेट भोरगिरीपर्यंत सोबत करते. भीमेचं आणि भीमाशंकराच्या जंगलाचं खऱ्या अर्थाने दर्शन घडवणारा हा अडीच-तीन तासांचा अरण्य प्रवास एक अविस्मरणीय अनुभव बनून जातो. मग भातखाचरांच्या बांधांवरून भीमेच्या प्रवाहाच्या साक्षीने भोरगिरीच्या पायथ्याशी असणाऱ्या छोट्या टुमदार गावात पोहोचलो. भोरगिरी हे गावाचं नाव. गावाकडच्या शाळेसमोर एक प्राचीन शिवमंदिर आहे. कधीकाळी उद्‍ध्वस्त केलेलं. आता काही प्रमाणात जीर्णोद्धारित. आजही प्राचीन कोरीव कामाचे अवशेष मंदिराच्या आसपास इतस्ततः विखुरलेले दिसतात. मंदिर थेट भीमेच्या काठावर. क्षणभर विसावलो. समोर जणूकाही सर्व बाजूंनी तासून गोलाई दिल्यासारखा भोरगिरी किल्ला उभा.

दुर्गदर्शनाच्या ओढीने टळटळीत दुपार असूनही भोरगिरीच्या चढाला लागलो. प्राचीन लेणी आणि जुना दुर्ग यांचं मिश्रण म्हणजे ‘भोरगिरी’. उघड्या कातळांवरून हसतहसत वाटेने डोंगराची अर्धी चढण चढून लेण्यांपाशी पोहोचलो. फारसं कोरीवकाम नसलेली, ही हिंदू गुहा मंदिरं ओबडधोबड पाण्याच्या टाक्यांनीयुक्त आहेत. ही लेणी म्हणजे भोरगिरीच्या प्राचीनत्वाची साक्षीदारच. ही लेणीसुद्धा श्री शंकराचं स्थानच मानली जातात. कालौघात लेण्यांमध्ये अलीकडे काही देवतांची स्थापना केलेली आढळते.

लेण्यांना डावीकडे ठेवून डोंगराला वळसा घालून उद्ध्वस्त फरसबंद आणि पायऱ्यांच्या अवशेषांच्या अनुरोधाने किल्ल्याकडे चालू लागलो. माथ्यावर पोचल्यावर डावी-उजवीकडे तटबंदी दिसू लागली. तटबंदी उजव्या हाताला ठेवून अनगड पायऱ्यांवरून उद्‍ध्वस्त दरवाज्यांतून गडाच्या मुख्य प्राकारात पोहोचलो. गडाच्या प्राकारात कारवीचं गच्च रान माजलेलं. राबता फारसा नाही. किल्ल्याच्या इतिहासाविषयी तशी अनभिज्ञताच. किल्ला कसा पाहायचा, हा प्रश्‍न. खालच्या वस्तीतील दोन चिमुरड्या मुली उत्साहाने मध्यावरच्या लेण्यांपासून आमच्याबरोबर होत्या. प्रथम आम्ही दुर्लक्ष केलं; पण आता त्याच आमच्या वाटाड्या आणि मार्गदर्शक बनल्या. कारवीच्या गच्च रानातून कुठे फिरायचं आणि काय पाहायचं हा प्रश्‍न त्यांनी सोडविला. उत्तम बांधलेली पाण्याची टाकी, वीरगळी, महादेवाच्या पिंडी, गणपती, आदी मूर्ती. कीर्तिमुखं आणि उद्ध्वस्त बांधकामांच्या पायांचे चौथरे असं बरचसं दाखवत त्या मुलींनी अख्खा गड लीलया फिरवला. भीमाशंकरहून येथपर्यंत आणलेला वाटाड्याही सारं पाहून चकित झाला. तोही प्रथमच हे पाहत होता. महाराष्ट्राच्या दऱ्याखोऱ्यांत असे कितीतरी प्राचीन अवशेष गतवैभवाची साक्ष देत जंगलांमध्ये विखरून पडले आहेत. असे अनपेक्षित ते गवसतात.

एव्हाना भर दुपार झाली होती. भोरगिरी उतरून पुन्हा गावातल्या शंकराच्या मंदिरापाशी पोहोचलो. भीमेच्या थंडगार पाण्यात मनसोक्त डुंबलो. जवळ होती नव्हती तेवढी खाण्याची शिदोरी संपविली. क्षणभर तिथंच आडवे झालो आणि कलत्या दुपारी पुन्हा एकदा भीमाशंकराच्या दिशेने दंडवत घालून परतीच्या प्रवासाला लागलो. (उत्तरार्ध)

(सदराचे लेखक दुर्ग आणि गडांचे अभ्यासक आहेत.)