ताणाचा आघात (डॉ. विद्याधर बापट)

ताणाचा मनावर तीव्र आघात होऊन शारीरिक अस्वस्थतेची लक्षणं जाणवणाऱ्या "पॅनिक ऍटॅक डिसॉर्डर'चं प्रमाण हल्ली मोठ्या प्रमाणावर वाढलं आहे. तरुणांमध्ये-विशेषतः आयटीसारख्या क्षेत्रांत काम करणाऱ्यांना पॅनिक ऍटॅक्‍स येण्याचं प्रमाण वाढल्याचं आढळून आलं आहे. प्रत्यक्ष शारीरिक तपासणीत काही नाही; मात्र लक्षणं गंभीर अशी स्थिती असते. हा पॅनिक ऍटॅक्‍सचा आजार नेमका कुठला आहे, तो कशामुळं होतो, त्या संदर्भात काय काय काळजी घ्यायला हवी आदी गोष्टींबाबत ऊहापोह.

संध्याकाळची वेळ. सात साडेसातची. हिंजवडीहून संदीप परत येत होता. त्याच्या आयटी कंपनीतून. नेहमीप्रमाणं प्रचंड ट्रॅफिक. जाम वैताग आणणारं. हळूहळू गाडी पुढं सरकत होती. सगळ्या वातावरणात कंटाळा भरलेला. घरी जाण्याची प्रत्येकाला घाई; पण प्रत्येकजण हताशपणे आपापल्या गाडीत कैद झाल्यासारखा. सवयीनं म्युझिक सिस्टिममधून गळत असलेलं म्युझिक. सूर कानावर येत होते; पण आत पोचत नव्हते. तसं पाहिलं, तर प्रत्येकजण शरीरानं फक्त घरी चालला होता. मनात डेडलाइन्स, टार्गेट्‌स, कस्टमर कॉल्स, दिवसभरातली मॅनेजमेंटची बोलणी किंवा सहायकांशी झालेली बाचाबाची वगैरे गोष्टी सुरूच.

चौकात सिग्नलला संदीप थांबला आणि अचानक त्याला गुदमरल्याची भावना जाणवायला लागली. छातीत दुखतंय असं वाटायला लागलं. डावा हात दुखायला लागला. ही लक्षणं कुठंतरी ऐकली होती. हार्ट ऍटॅक तर नसेल? त्याला नको नको त्या गोष्टी आठवायला लागल्या. त्याचा मित्र अभिजितचा दोन महिन्यांपूर्वी अचानक झालेला मृत्यू, लहानपणी शेजारच्या लेलेकाकांचा सकाळी पेपर वाचतावाचता झालेला मृत्यू... डोक्‍यापासून पायापर्यंत बर्फासारखी थंडगार शिरशिरी पसरत गेली. तो हादरला. नक्कीच हार्ट ऍटॅक. सिग्नलला त्यानं गाडी डाव्या बाजूच्या रस्त्यावर घेतली आणि वेगात जवळच असलेल्या हॉस्पिटलच्या दारात थांबवली.

डॉक्‍टरनी तपासलं. ईसीजी काढला. तो अगदी नॉर्मल आला होता. रक्तदाब थोडा वाढला होता; पण डॉक्‍टर म्हणाले ः ""दिवसभराचा थकवा आणि घाबरल्यामुळं तो अगदी थोडा वाढलाय.' त्यांनी संदीपला घरी जाऊन विश्रांती घ्यायला सांगितली. संदीप पुनःपुन्हा विचारत होता. हार्ट ऍटॅक नक्की नाहीय ना? डॉक्‍टरांनी नाही, असं ठामपणे सांगितलं; पण संदीपचं समाधान झालं नाही. बीपी नॉर्मलचा 120/80 चा आकडा मनात सारखा येत होता. थोडं जास्त आलंच कसं? इंटरनेटवर वाचलेली हार्ट ऍटॅकची लक्षणं मनात येत होती. आणखी कुणाला तरी दाखवायला हवं. दुसऱ्या मोठ्या हॉस्पिटलमध्ये जायला हवं, असं त्याला वाटलं. त्यानं त्याची पत्नी स्वातीला फोन करून मोठ्या हॉस्पिटलमध्ये यायला सांगितलं. मोठ्या हॉस्पिटलमध्ये हृदयरोगतज्ज्ञांनी तपासलं. त्यांनीही सांगितलं, की सर्व नॉर्मल आहे. थोडी विश्रांती घ्या. संदीपचं तात्पुरतं समाधान झालं. मात्र, घरी आल्यावर रात्री झोप नाही. सतत टेन्शन. काहीतरी असणार नक्की. स्वातीनं खूप समजावलं. दुसऱ्या दिवशी फॅमिली डॉक्‍टरांनी बरं वाटण्यासाठीच्या गोळ्या दिल्या. त्यानं मात्र बरं वाटलं. दोन दिवसांनी कामावर रुजू झाला; पण मनात कोपऱ्यात भीती थोडी होतीच. आठच दिवसानंतरची गोष्ट. ऑफिसमध्ये महत्त्वाची मीटिंग होती. त्यापूर्वी अर्धा तास आधी पुन्हा अस्वस्थ वाटायला लागलं. घाम आला. भीतीनं कापरं भरलं. हे साधारण वीस-पंचवीस मिनिटं चाललं होतं. मागच्या वेळेला नसेल; पण आज नक्की गंभीर काही तरी आहे, असं संदीपला वाटलं. मित्राला घेऊन तो बाहेर पडला. शहरातल्या दुसऱ्या नामांकित हृदयरोगतज्ज्ञाकडं गेला. त्यांनी दोन दिवसात सर्वं टेस्ट्‌स केल्या. सर्व रिपोर्टस नॉर्मल होते. त्यांनी धीर दिला. मन:शांतीसाठीच्या काही गोळ्या दिल्या आणि गरज भासल्यास तज्ज्ञांचा सल्ला घेण्याचं सुचवलं. संदीप थोडा सावरला; पण मग काही काळानंतर सतत पुन्हा पुन्हा छातीत दुखल्यासारखं वाटणं, विलक्षण भीती वाटणं हा सिलसिला चालूच राहिला. प्रत्येक वेळी हे साधारण वीस-पंचवीस मिनिटं व्हायचं. मनाच्या तळाशी दबा धरून बसलेली भीती कधी बाहेर येईल याचं दडपण कायम राहिलं. आयुष्यातली स्वस्थताच हरवली होती. घरच्यांनी, बाहेरच्यांनी सगळ्यांनी समजूत घालण्याचा प्रयत्न केला; पण सगळे प्रयत्न फोल गेले. संदीपच्या बाबतीत नेमकं काय घडत होतं? इतर सगळे शरीरशास्त्रीय रिपोर्टस नॉर्मल असूनही पुनःपुन्हा संदीपला त्रास कशाचा येत होता? हे सगळं काय होतं? संदीपला पॅनिक ऍटॅक्‍स येत होते आणि पॅनिक ऍटॅक डिसॉर्डर सुरू झाली होती.

पॅनिक ऍटॅक डिसॉर्डरचं प्रमाण हल्ली खूप मोठ्या प्रमाणावर आढळून येतंय. संपूर्ण शारीरिक तपासणी करून कुठलाही शारीरिक आजार नसल्याचा निर्वाळा डॉक्‍टरांनी दिला, तरीसुद्धा छातीत दुखणं, डोकं दुखणं आणि काहीतरी भयानक आजार असण्याची जवळजवळ खात्री पटून, मृत्यूच्या भीतीनं हतबल होऊन जाणं, हे यात घडतं.
अशा पॅनिक ऍटॅक्‍समध्ये पुढीलपैकी लक्षणं दिसू शकतात ः
- श्वास पुरत नाहीय असं वाटतं
- छातीत धडधडतं
- छातीत दुखतं
- शरीराचा थरकाप होतो
- गुदमरल्यासारखी भावना होते
- घाम फुटतो
- मळमळतं किंवा पोट बिघडल्याची भावना होते
- बधिरता येते
- सर्वांत महत्त्वाचं म्हणजे मृत्यू येईल, अशी प्रचंड भीती वाटायला लागते
साधारण वीस-पंचवीस मिनिटं ही भावना टिकू शकते आणि या दरम्यान व्यक्ती हतबल आणि हताश होऊन जाते. त्यानंतर सगळं नॉर्मल झालं, तरी पुन्हा असं कधी होईल ही भीती (अँटिसिपेटरी अँक्‍झायटी) आत दबा धरून बसते आणि मग ज्या ठिकाणी असं पूर्वी झालंय ती ठिकाणं आणि प्रसंग टाळले जायला लागतात (फोबिक ऍव्हॉइडन्स).

पॅनिक ऍटॅक डिसॉर्डरची प्रमुख कारणं
- मुख्यत: मेंदूततलं न्युरोकेमिकल्सचं असंतुलन. अनुवांशिकता हाही भाग असू शकतो
- पूर्वायुष्यातल्या- विशेषत: लहान वयातले दुर्दैवी प्रसंग वा मृत्यूसारख्या घटना पाहिल्यामुळं मनात बसलेली भीती
- विचार करण्याची सदोष पद्धती
- लहानपणापासून शरीरातील किरकोळ आजार मोठा (मॅग्निफाय) मानण्याची मनाची सवय किंवा तशी भीती बाळगण्याची सवय.
- अस्वस्थतेचा इतर आजार, नैराश्‍य किंवा इतर मानसिक आजारांबरोबरसुद्धा हा आजार असू शकतो
- जवळच्या व्यक्तीचा अचानक मृत्यू, घटस्फोटासारखी दुर्दैवी घटना, आर्थिक फटका किंवा इतर मानसिक आघात यांमुळं हा आजार जडू शकतो
- लहानपणी वा नंतर अनुभवलेल्या लैंगिक अत्याचारामुळं झालेला मानसिक आघात, दाबून टाकलेल्या या संदर्भातील स्मृती ही कारणंही असू शकतात

उपाययोजना
योग्य त्या औषधोपचाराबरोबरच सायकोथेरपीज अतिशय आवश्‍यक आणि उपयुक्त ठरतात. उदाहरणार्थ, सीबीटी थेरपी, एक्‍स्पोझर थेरपी,
रिलॅक्‍सेशन थेरपीज, माइंडफुलनेस बेस्ड थेरपीज, सिस्टिमॅटिक डिसेन्सिटायझेशन थेरपी (एसडीटी), पद्धतशीरपणे भीतीचं निर्बलीकरण करणं, पायरी पायरीनं भीतीवर मात करणं, भीतीच्या निर्बलीकरणासाठी व्हर्च्युअल रिऍलिटी व इमेजरीजचा (कल्पनाचित्रांचा) वापर इत्यादी उपयुक्त ठरतात.
मुख्य म्हणजे विचार करण्याची अयोग्य पद्धत आणि चुकीची प्रतिक्रिया देण्याची मनाची आणि त्यामुळं शरीराची सवय बदलण्याचा प्रयत्न महत्त्वाचा असतो. विचार करण्याची योग्य "रॅशनल' पद्धत रुजवणं, तसंच प्रत्यक्ष ऍटॅक येत असताना कसं वागायचं, रिऍलिस्टिक विचार कसा करायचा, कुठल्या स्टेप्स घ्यायच्या, श्वासाचा वापर कसा करायचा, मन पद्धतशीरपणे दुसरीकडं कसं वळवायचं, मृत्यूच्या भीतीतून मन डायव्हर्ट कसं करायचं वगैरे गोष्टींच्या प्रशिक्षणाचा खूप उपयोग होतो. ऍटॅक नसताना इतर वेळी पद्धतशीरपणे मनाला प्रशिक्षण द्यावं लागतं. जुन्या दबलेल्या भीती काढून टाकाव्या लागतात. स्वत:वर, स्वत:च्या नकारात्मक भावनांवर, इर्रॅशनल थिंकिंगवर (irrational thinking) ताबा मिळवण्याची तयारी आणि त्या संदर्भातला आत्मविश्वास निर्माण करावा लागतो. मुळात आपल्याला कुठलाही शारीरिक आजार नाहीय हे तज्ज्ञांनी स्पष्ट केलंय आणि शारीरिक आजार नसताना, तो असल्यासारखी लक्षणं का जाणवतात, असं का होतं हे समजून घेणं आणि ते संपूर्ण बरं होऊ शकतं यावर विश्वास ठेवून त्यासाठी मनापासून पद्धतशीर प्रयत्न करणं (सेल्फ हेल्प) आवश्‍यक आहे.
पॅनिक ऍटॅकची ती वीस-पंचवीस मिनिटं भीतीदायक, हतबल करून टाकणारी असतात; पण योग्य आणि वेळेवर उपाययोजना केल्यानं त्यातून मुक्तता होऊ शकते.
संपूर्ण विश्वास ठेवून योग्य त्या उपाययोजना केल्यावर संदीप आता स्वस्थ आहे आणि म्हणूनच स्वातीही. औषधांबरोबरच थेरपीजचा त्याला खूप उपयोग झाला. या निमित्तानं आत्मविश्वास वाढला आणि आयुष्याकडं पाहण्याचा एक सुदृढ, निकोप दृष्टिकोन त्याला मिळाला.

शारीरिक तपासण्या, उपचार आवश्‍यकच
हार्ट ऍटॅकपासून इतर आजारांपर्यंतची सर्वसामान्य लक्षणं प्रत्येकानं जाणून घेणं गरजेचं आहेच. ही मेडिकल लिटरसी सध्याच्या ताणतणावाच्या काळात, जीवघेण्या स्पर्धेच्या काळात गरजेचीच आहे. कारण तीव्र, दीर्घ मानसिक ताणतणाव आणि शरीराच्या व्याधी यांचा जवळचा संबंध आहे. विशिष्ट वयानंतर नेमानं वैद्यकीय तपासणी करून घेणं, नियमित व्यायाम, योग्य आहार-विहार आणि मानसिक तणावाला तोंड देण्याची तंत्रं शिकून घेऊन अमलात आणायलाच हवीत. कुठला त्रास जाणवला, तर त्याकडं दुर्लक्ष न करता तातडीनं वैद्यकीय तपासणीही करून घ्यायला हवी. उपचार घ्यायला हवेत. वैद्यकीय सल्ल्यानुसार वर्तणूक ठेवायला हवी हे अतिशय महत्त्वाचं आहे, हे प्रत्येकानं लक्षातच ठेवलं पाहिजे. मात्र, हल्ली बऱ्याचदा असं होतंय, की डॉक्‍टरांनी, हृदयरोगतज्ज्ञांनी कुठलंही दुखणं नाही असा निर्वाळा देऊनही, आपल्याला काहीतरी झालंय या फोबियानं (फिअर बेस्ड ऑन इर्रॅशनल बिलिफ- fear based on irrational belief) ग्रस्त व्यक्ती खूप आढळतात. त्यांना पॅनिक ऍटॅक येतात. वारंवार जाणवणारी ही अनाठायी भीती कधी कधी नैराश्‍याच्या गर्तेत घेऊन जाते. पॅनिक ऍटॅक आल्यावर शारिरीक अस्वस्थतेची लक्षणंही जाणवतात. अगदी तरुण मुलांपासून मध्यमवयीन व्यक्तीपर्यंत ही फोबिक अँक्‍झायटी/ पॅनिक ऍटॅक डिसॉर्डर आढळू शकते. त्यामुळं आपल्याला जाणवणाऱ्या लक्षणांचा ताणाशी काही संबंध आहे का हेही पडताळून पाहिलं पाहिजे.

शारीरिक व्यायाम; सुदृढ मानसिक व्यक्तिमत्त्व
वर्तमानक्षणात राहण्याशी मन:शांती खूपशी निगडित असते. मुख्य म्हणजे आपल्या मनाची स्वस्थता किंवा अस्वस्थता ही मेंदूतल्या न्युरोबॉयालॉजीकल (जैविक) स्थितीशी संबंधित असते. मेंदूतल्या रासायनिक क्रियांचा मनाच्या अस्वस्थतेशी किंवा नैराश्‍याशी संबंध असतो, तसाच तो मनाच्या स्वस्थ अवस्था किंवा अस्वस्थ अवस्थेशी असतो. म्हणजेच मन स्वस्थ आणि शांत हवं असेल, तर मेंदूमध्ये विशिष्ट रासायनिक संतुलन हवं. विशिष्ट दिशेने प्रयत्न केले, तर मेंदूत अशी आदर्श रासायनिक स्थितीची अवस्था आणणं काही प्रमाणात शक्‍य होऊ शकतं. तीव्र आणि गंभीर मानसिक आजार नसतील, तर स्वतःकडून स्वत:च्या मन:शांतीसाठी विशिष्ट प्रयत्न किंवा स्व-मदत होऊ शकते. पॅनिक ऍटॅक डिसॉर्डर हा ढोबळमानानं अस्वस्थतेच्या आजारात येऊ शकतो. लहानपणापासून तणावनियोजन शिकून घेतलं आणि चल (एरोबिक) पद्धतीचा शारीरिक व्यायाम नियमित केला, तरी कुठल्याही अस्वस्थतेच्या आजाराची तीव्रता खूप कमी ठेवता येईल. बऱ्याच अंशी टाळता येऊ शकतील.

व्यायामाचं तंत्र ः रोज चल पद्धतीचा (एरोबिक्‍स) व्यायाम म्हणजे ज्यायोगे नाडीची गती ठराविक मर्यादेपर्यंत वाढेल आणि काही काळ टिकेल (त्याचा फॉर्म्युला म्हणजे 220 मधून आपलं वय वजा करणं. जे उत्तर येईल, त्याच्या दोन तृतियांश एवढी नाडीची गती प्रतिमिनिटापर्यंत नेणं. म्हणजे उदाहरणार्थ, वय चाळीस असेल, तर 220-40 म्हणजे 180 च्या दोन तृतियांश म्हणजे 120 पर्यंत नाडीची गती प्रतिमिनिट वाढवणं आणि ती वीस-पंचवीस मिनिटं टिकवणं) म्हणजे तेवढ्या वेगात चालणं, धावणं, पोहणं इत्यादी. यामुळं शरीरात सिरोटोनिन, एंडोमॉर्फिन्स, तसंच इतर नैसर्गिक अँटी-डिप्रेसंट्‌स स्रवतील. याचबरोबर प्राणायाम, ध्यानाच्या काही पद्धती, श्वासावर आधारित ध्यान, क्षणसाक्षीत्वाची (माइंडफुलनेस) वर्तमानक्षणात राहण्याची तंत्रं शिकून घेता येतील. लहानपणापासून नियमित शारीरिक व्यायाम, सकारात्मक दृष्टिकोनाची जोपासना, सुदृढ मानसिक व्यक्तिमत्त्वासाठी प्रयत्न आणि ध्यानाच्या, माइंडफुलनेस तंत्रांचा सराव अस्वस्थतेच्या आजाराची तीव्रता कमी करू शकतो.