भीमबेटका : सृजनात्मक अभिव्यती

- दुर्गा आजगांवकर, ajg.durga17@gmail.com

भारतीय कलेचा उगम प्रागैतिहासिक काळात झाला. मानवाच्या उत्क्रांतीचं दर्शन हे मानव आणि निसर्ग यांच्या सृजनशील बांधिलकीतून चित्रित होऊ लागलं. प्राथमिक स्वरूपाचा मानव हवामानातली स्थित्यंतरं अवलंबत, वेळोवेळी अस्तित्व टिकवताना गुंफा, इतर आश्रयस्थानं अनुभवत होता. जिथं तो वास्तव्यास होता तिथंच दगडांच्या नैसर्गिक पृष्ठभागावर नकळत अथवा जाणिवेनं मूर्त-अमूर्त आकारांची रचना तो करत गेला.

अशा दगडांच्या पृष्ठभागावर रेखाटलेल्या चित्रांचं संचित ‘शैलचित्रं’ म्हणून ओळखलं जातं. ही एक जागतिक घटना आणि कलात्मक अभिव्यक्ती आहे, तीतून प्रागैतिहासिक काळातल्या मानवाच्या अस्तित्वाचा पुरावा दगडी अवजारांबरोबरच चित्रांतूनही ठोसपणे उमटतो. भारतात आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, महाराष्ट्र, राजस्थान, तसंच अधिक प्रमाणात मध्य प्रदेशातल्या विंध्य पर्वतरांगा आणि उत्तर प्रदेशातील कैमूर अशा अतिघनतेच्या ठिकाणी ही शैलचित्रं आढळतात.

मध्य प्रदेशातल्या विंध्यपर्वताच्या कुशीत लपलेला विशाल चित्रात्मक कॅनव्हास म्हणजे ‘भीमबेटकाची शैलचित्रं’ (Bhimbetka Rock Art). सन २००३ मध्ये ‘जागतिक वारसास्थळ’ (World Heritage Site) म्हणून भीमबेटका इथल्या गुंफा व चित्रित शैलाश्रये (Rock-shelters) यांना दर्जा मिळाला आणि ती जगप्रसिद्ध झाली. खरं तर नर्मदेच्या काठावरच्या हातनोरा या ठिकाणी, सुमारे एक लाख वर्षांपूर्वीचा प्रागैतिहासिक काळातला ‘होमिनिड’ मानव वास्तव्यास होता.

मोठ्या प्रमाणात सापडलेल्या प्रागैतिहासिक अवजारांवरून त्याचं अस्तित्व निश्चित होत गेलं. मध्य भारतातल्या दामोह, रायसेन, सोन व्हॅली, महानदी व्हॅली इत्यादी अनेक भागांत हेच दृश्य दिसून येतं. यातल्या रायसेन जिल्ह्यात दहा किलोमीटरवर पसरलेल्या सात टेकड्या आणि सुमारे साडेसातशेहून अधिक शैलाश्रये आहेत. ती ‘भीमबेटका’ या नावानं संबोधली जातात.

भीमबेटकातली शैलचित्रं हे विविध प्रसंगांचं एकत्रित संचित आहे. त्यात सांस्कृतिक वारशाचं दर्शन घडतं आणि मानवाचं भूप्रदेशाशी अधिक काळ संलग्न असणं प्रतिबिंबित होतं.

हा वारसा जगासमोर आणण्याचं श्रेय डॉ. विष्णू श्रीधर वाकणकर (पुरातत्त्वज्ञ) यांना जातं. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यात रेल्वेतून भोपाळ ते इटारसी असा प्रवास करत असताना दूरवर वालुकाश्म शैलाश्रयांची रचना त्यांनी पाहिली व उत्सुकता निर्माण होऊन सर्वेक्षण सुरू केलं.

या शैलाश्रयांमध्ये दडलेल्या चित्रांमुळे अनेक प्रश्न उपस्थित झाले आणि त्यांतून १९७२ मध्ये या प्रस्तरगुहांच्या समान्वेषण संशोधनास सुरुवात झाली. डॉ. वाकणकर, डॉ. वीरेंद्रनाथ मिश्रा, डॉ. यशोधर मठपाल आणि इतर सहकारी यांनी मिळून पाच वर्षं (१९७३-७७) उत्खनन केलं. या उत्खननात स्वित्झर्लंडमधल्या बसेल इथल्या ‘फोक आर्ट म्युझियम’मधल्या सुसान हास यांचाही सहभाग होता.

इथल्या पुराश्मयुगीन अवजारांचं, शैलचित्रांचं उत्खनन हे भारतीय पुरातत्त्वामध्ये महत्त्वाचं योगदान ठरलं. डॉ. वाकणकर यांना ‘भारतीय शैलचित्रांचे जनक’ (Father of Indian Rock Art) म्हणून, तसंच शैलचित्रांच्या संशोधनासाठी पद्मश्री या पुरस्कारानं सन्मानित करण्यात आलं. डॉ. वाकणकरांच्या मते, ‘गोट्यांची/दगडांची अवजारं वापरणाऱ्या अश्मयुगीन संस्कृतीपासून ते अवघ्या ३०० वर्षांपूर्वीच्या गोंड राजवटीपर्यंत सलग इतिहासाच्या खुणा जपणारं हे संपूर्ण भारतातलं एकमेव स्थान आहे.’

भीमबेटकामधल्या चित्रांचा निर्मितिकाळ साधारण इसवीसनपूर्व २० हजार ते इसवीसनपूर्व १० हजार वर्षांपूर्वीचा आहे. असंख्य चित्रांवर चित्रं काढली गेलेली असल्यामुळे एकावर एक थरांची तौलनिक कालगणना ठरवण्यात आली आहे. चित्रांच्या संदर्भात सर्वांत प्राचीन कालखंड (१) उत्तर पुराश्मयुगीन आहे, त्यानंतर कालखंड (२) मध्याश्मयुगीन व कालखंड (३) ताम्रपाषाणयुगीन आहे.

इतकी वर्षं ही चित्रं,त्यांचे रंग कसे काय टिकून असतील याचा अभ्यास करताना, भौगोलिक परिस्थिती आणि त्यांचं त्या काळचं विकसित तंत्र हे केंद्रस्थान बनतं. निवडलेला वालुकाश्म हे त्यांच्या गुणधर्मांमुळे गुहांच्या-दगडांच्या भिंती चित्रांसाठी सहज माध्यम बनले आहेत. आसपासच्या प्रदेशातल्या मुबलक प्रमाणात सापडणाऱ्या नैसर्गिक खनिजांपासून सोळाहून अधिक रंग चित्रात वापरण्याचं कौशल्य त्या वेळच्या मानवाकडं होतं हे अभ्यासलं गेलं आहे.

यात मुखत्वे जमिनीच्या थरांमध्ये हिमटाईट या खनिजाचा चुरा आढळला आहे. या खनिजाचा वापर चित्रांमधल्या तांबड्या रंगाच्या छटेतली वैविध्ये आणण्यासाठी, तर पांढरा रंग चुनखडीपासून तयार केला गेला आहे. पाणी, चीकसम घटक, प्राण्यांची चरबी यांतून रंगद्रव्यं वापरली गेली असावीत.

विविध शतकांतले स्तर बारकाईनं पडताळून पाहता, सुरुवातीच्या बहुतेक चित्रांमधले विषय हे वन्यप्राण्यांचे व शिकारीचे प्रसंग, प्राण्यांचे तीसहून अधिक प्रकार, वन्यप्राण्यांशी झगडणारा मानव, धार्मिक लोककलेतली आकारचिन्हे, मिथकं, भौतिक संस्कृती असे एकूणच जीवनशैलीशी निगडित आहेत.

नंतरच्या काळातल्या चित्रांमध्ये पाळीव प्राणी, मिरवणुका व लढाईचे प्रसंगसुद्धा दिसतात. चित्रांतल्या मानवाकृतींत स्त्री-पुरुष, लहान मुलं-मुली असं वर्गीकरण आढळतं. हत्तींवर व घोड्यांवर स्वार झालेल्या मानवाकृती भाले, ढाल-तलवारी व धनुष्यबाण घेऊन चित्रित केल्या गेल्या आहेत, तर काहींना आभूषणं, वेशभूषा प्रदान केल्या गेल्या आहेत.

भीमबेटकामधलं वैशिष्ट्यपूर्ण आणि नाट्यात्मक चित्रण म्हणजे, भलं मोठं ‘रानडुक्कर’; मात्र त्याला बैलासारखी डोक्यावर शिंग आहेत. पण ती गेंड्याच्या शिंगासारखी आहेत. शिंगं, हत्तीसारखी ओठांची रचना आणि सामना करणारी; खरं तर ‘मेलो आता’ अशी भावनात्मक लहानशी मानवाकृती तिथं दिसते आणि त्याचबरोबर खेकडाही दृष्टीस पडतो. गुहेच्या खडकांवर काही अनोखे खोलगट खड्डे/आकार आहेत. हे म्हणजे ‘ऑडिटोरियम गुहे’चं वैशिष्ट्य. संशोधकांच्या मतानुसार, ते धार्मिक हेतूसाठी वापरलं गेलं असावं.

प्रागैतिहासिक चित्रांमधले वन्यप्राणी हे वास्तविक अथवा हालचाली करताना त्रिमितभास दर्शवतात, तर नंतरच्या काळातल्या चित्रांमधल्या प्राण्यांचे आकृतिबंध काहीसे कृत्रिम आणि स्थिर वाटतात.

त्या काळच्या चित्रकारांनी गेंडा, गवा, म्हैस, नीलगाय, हत्ती, वाघ, सिंह, सांबर, हरीण, माकड, रानडुक्कर, कासव, मासा, साप इत्यादी तत्कालीन जैवविविधतेचं, वास्तविक दर्शन घडवलं आहे.

काही चित्रांत शरीराचा आतील भाग क्ष-किरण तंत्रशैलीनं किंवा शरीररचनात्मक रेषांनी अथवा मधमाश्यांच्या पोळ्यासारख्या नक्षीनं रेखाटलेला दिसतो. याउलट ताम्रपाषाणयुगीन चित्रांत माळवा मृद्भांड्यांवर आढळणाऱ्या आकारांसारखी जाळी, वेलांट्या किंवा भौमितिक आकार दिसतात. ऐतिहासिक काळातल्या चित्रांमध्ये ब्राह्मी व अलीकडच्या काळातल्या लिपींमध्ये लिहिलेली अक्षरं आढळतात.

सर्व चित्रं उठावदार, लयबद्ध, प्रवाही (Dynamic) असून त्यांच्यातला जोमदारपणा पाहणाऱ्याला जाणवतो. या चित्रांमधून प्रागैतिहासिक ते ऐतिहासिक काळातल्या मानवांची सौंदर्यदृष्टी व कलाकुशलता तर दिसतेच; त्याखेरीज त्या त्या काळातल्या लोकजीवनाविषयीही फार मोलाची माहिती मिळते.

भीमबेटका शैलचित्रशैली विशिष्ट भूप्रदेशाच्या सीमा ओलांडून संपूर्ण भारताचा वैभवशाली वारसा आहे. हा वारसा भारताच्या मूळच्या चित्रशैलीचा प्रणेता आहे, असं म्हटल्यास वावगं ठरणार नाही.

(लेखिका ह्या चित्रकार, पुरातत्त्व-सहाय्यक संशोधक असून,हैदराबाद इथल्या ‘प्लीच इंडिया फाउंडेश’मध्ये कार्यरत आहेत.)