गोल्याची माय

- किशोर बळी, kishorbali11@gmail.comविदर्भात गोंडी, आंध, बंजारा, कोलामी, पोवारी अशा अनेक बोली वेगवेगळ्या जिल्ह्यात बोलल्या जातात. प्रत्येक बोलीचे स्वतंत्र महत्त्व आहेच, परंतु वऱ्हाडी बोलीचा प्रवाह खळाळता ठेवण्यासाठी त्या सर्व साहाय्यभूत ठरल्या आहेत. यवतमाळ जिल्ह्यातील या बोलीवैविध्याचा प्रा. अशोक राणा यांनी उत्तमप्रकारे लेखाजोखा मांडला आहे. नागपुरी बोलीवरदेखील असे संशोधन झाले आहे..मात्र काही ठळक शब्दांचे वेगळेपण वगळता ही बोली फारशी मूळ धरू शकली नाही. त्या बोलीतील साहित्यही महाराष्ट्राच्या पटलावर ठळकपणे उमटू शकले नाही. ‘जाऊ दे नं बे, चाल नं घरी. आपल्याले का करा लागते?’, ‘च्या मायबीन बम्म धुनकलं बे त्याले...’ (‘ज’चा ‘ज्य’ आणि ‘च’चा ‘च्य’ असा उच्चार.) अशा खास नागपुरी शैलीतील संवाद आजही कानावर पडत असले, तरी शहरी आक्रमणाने ही बोली जवळजवळ गिळूनच टाकली आहे, असे म्हणता येईल.मुकुंद वसुले, अतुल महाले, देवेंद्र दोडके, राजेश चिटणीस या कलावंतांनी चित्रपटांच्या विश्वात या बोलीला जागा मिळवून देण्याचा प्रयत्न नक्कीच केला आहे. ‘तानी’सारख्या चित्रपटातून या बोलीचा गोडवा ओझरता का होईना, चाखायला मिळतो..वरील बोलींच्या तुलनेत झाडीबोली मात्र आपला ठसा उमटवण्यात अधिक यशस्वी झाली आहे. झाडीपट्टी रंगभूमी तर आपले स्वतंत्र अस्तित्व राखून आहेच. चंद्रपूर, भंडारा, गडचिरोली, गोंदिया या जिल्ह्यांत झाडीबोली बोलली जाते. या बोलीची पद्धत वेगळी आहे. परंतु वऱ्हाडीपासून ती फारशी वेगळी नाही. हेडतोस (काढतोस), टंग्या (कुऱ्हाड), सरम (शरम), काहून (का), भोत (खूप) असे शब्द झाडीबोलीत येतात.‘असा काहून करतं गा?’, ‘काहून गा बापा!’, ‘घे ना गे ते लेकरू’ अशी ही अस्सल गावरान बोली आहे. ही बोली वऱ्हाडीच्या तुलनेत अधिक मायाळू वाटते. ती वऱ्हाडीची बहीण शोभेल, इतके साम्य या दोन बोलींमध्ये आहे. हरिश्चंद्र बोरकर,ना. गो. थुटे, लखनसिंह कटरे, परशुराम खुणे, मनोहर नरांजे, राजन जयस्वाल, सदानंद बोरकर तसेच झाडीपट्टीच्या बहिणाबाई म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या अंजनाबाई खुणे यांनी या बोलीत विपुल लेखन केले आहे. दिवाळीनंतर सुरू होणारा आणि फेब्रुवारीपर्यंत चालणारा झाडीपट्टी महोत्सव हा शंकरपट, दंढार, लावणी, नाटक अशी संस्कृती जपून आहे. तो नक्कीच अनुभवण्यासारखा आहे..एकूणच काय, तर वऱ्हाडी बोली हा विदर्भाचा चेहरा आहे. संपूर्ण विदर्भात कुठेही सर्वांना आकलन होईल, अशी बोली म्हणजे वऱ्हाडी. डॅडी देशमुखनिर्मित ‘देवकीनंदन गोपाला’ या गाडगेबाबांच्या जीवनचरित्रावर आधारित चित्रपटातून पहिल्यांदा वऱ्हाडी बोली चित्रपटसृष्टीत ठळकपणे उमटली. श्याम पेठकर यांनी ‘टिकल ते पॉलिटिकल’सारख्या टीव्ही कार्यक्रमातून लिहिलेली प्रहसने किंवा अलीकडील काही चित्रपटांच्या पटकथा-संवादांतून उमटलेली वऱ्हाडी आता कित्येक निर्माते, दिग्दर्शक, लेखक, अभिनेत्यांच्या प्रयत्नातून महाराष्ट्रभर आपली मोहर उमटवत आहे. अर्थात, हे प्रयत्न अधिक गतिमान होण्यासाठी सामूहिक प्रयत्नांची गरज आहे.वऱ्हाडी बोलीचा परीघ खूप मोठा आहे. काही शब्द आणि वाक्प्रचारांच्या माध्यमातून आपण या बोलीतली गंमत समजून घेण्याचा प्रयत्न करू-.‘हे मले सईन नाई होत’ (हे मला सहन होत नाही), असे जेव्हा ‘नाळ’ चित्रपटातील चैत्या म्हणतो, तेव्हा ते अधिकच गोड वाटते. हा गोडवा वऱ्हाडीत ठासून भरलेला आहे. ‘मी काय म्हनतो ते आयकून तं घे बावा!’, ‘म्या काय केलं बे?’, ‘मीनं काही म्हनलं का तुले?’ (आयकून- ऐकून, आकोला- अकोला शहर) असे एकाच कर्त्याची विविध रूपं वऱ्हाडीत सापडतात.‘मी आकोल्याले चालली’ म्हणणारी स्त्री ‘मी अकोल्याले जातो’ असेही म्हणते, तेव्हा पुरुषवाचक क्रियापद स्त्री आणि पुरुष दोघेही वापरतात, हे लक्षात येते. ‘काहीबी भकल- भकल करून राह्यला का बे भयताळथुतऱ्या?’ ‘भकल-भकल’ म्हणजे निरर्थक बडबड. त्याला ‘वचक-वचक’, ‘टपर-टपर’, ‘भादर-भादर’ असे पर्यायी शब्ददेखील वऱ्हाडीत आहेत..‘भयताळथुतऱ्या’ म्हणजे धांदरट, बावळट, बेअक्कल, मूर्ख या अर्थाने. पण ‘थुत्तर’ म्हणजे चेहरा. मॅटथुतराच्या, घुबडतोंडे, भयताळवानाच्या अशा ‘टिपिकल’ शिव्या हे वऱ्हाडीचे वैशिष्ट्य आहे. चेहरा या एकाच शब्दासाठी थुत्तर, थोबाड, होदाळ असे अनेक शब्द वऱ्हाडीत आढळतात. भांडण सुरू असले म्हणजे ‘सुदा राह्यनं बाबू! जास्तीचा वयवय करून राह्यला काय? देऊ काय थोबाडीत ठेवून?’ असा डायलॉग सर्रास ऐकायला मिळतो. (सुदा- सरळ)नसानकोंबळी, बाजिंदी, चलवादी, ठाकशिंदय, बुहाऱ्या खानीची, कुटन, हिडगी, कुचीन, धांगळ, मातामाय, भटकभवानी, हिंडगोळी असे शब्द स्त्रियांच्या संदर्भात स्त्रियांकडूनच कळत-नकळत येतात. प्राचार्य विठ्ठल वाघ यांनी यासंदर्भात मोठे संशोधन केले आहे. डॉ. रावसाहेब काळे यांच्यासारखे नव्या पिढीतील लेखक हा वारसा पुढे नेत आहेत. मोठ्या प्रमाणात होत असलेले लेखन हे या बोलीच्या समृद्धतेची आणि भविष्यातील आश्वासक वाटचालीची पावती देणारे आहे..विषय खूप मोठा आहे. एखाद-दुसऱ्या लेखात मावणारा नाहीच नाही! परंतु पुन्हा आवर्जून सांगावेसे वाटते, की बोली ही आपली अस्सल अभिव्यक्ती आहे. बोलीचा संबंध गाव-खेड्याशी, वाड्या-वस्त्यांशी, शेती-मातीशी आहे. नात्या-गोत्यांशी आहे. सण-उत्सवांशी आणि एकूणच लोकसंस्कृतीशी आहे. उगवण्याच्या शक्यता मातीतूनच असतात, सिमेंट काँक्रीटमधून काहीही उगवत नाही. म्हणून हा ठेवा आपण जपला पाहिजे. त्याचे मूळ समजून घेतले पाहिजे. तो वृद्धिंगत केला पाहिजे. आज एक वऱ्हाडी संवाद आपणापुढे ठेवत आहे. त्यातून काय म्हणायचे आहे, हे वेगळे सांगण्याची गरज वाटत नाही-‘हलो... हलो... हं बोला. सर्वज्ञची मम्मी बोलून राह्यल्या ना? हं... बोला ना मंग... मीच बोलून राह्यली गोल्याची माय! नाई वं मायबाई... आँ? काय सांगून राह्यल्या? शिव्या? बरं बरं... येऊ द्या त्याले घरी... साजरं कुथाळतो किनी पाहाच फक्त तुम्ही! आँ? कुथाळतो म्हनजे रट्टे देतो म्हनलं. ठुला वाट्टे!’.‘कोनाचा होता वं आई फोन?’‘ये ये...ये म्हनतो ना? आरती करतो त्वाली जराशीक.’‘आरती? मंग देवघरात जानं तिकळे.’‘येतं की लाथा खातं आता? बुहाऱ्या खानीच्या... काहाले शिव्या देऊन राह्यला होता रे त्या सर्वज्ञले?’‘अरे हुट! म्या नाई देल्या शिव्यागिव्या! तुले ठाऊक हाये ना त्वाल्या परमिशनशिवाय मी कोनालेच काही देत नाई म्हनून!’‘मंग त्याची मम्मी कशी म्हनून राह्यली की त्वा त्याले शिव्या देल्या म्हनून?’‘काय म्हनलं? डबलून म्हन बरं म्हना!’.‘तू शिल्लक चबर-चबर करू नोको... शिव्या देल्या की नाही तितकं सांग तू फक्त.’‘त्या काकूतं काहीबी बोललं तरी शिव्याच देत म्हनतात. म्या म्हतलं ‘गुंडी टिचरली’ तं म्हनतात की ‘टीचरला गुंडी नाही म्हणायचं’.’‘पन त्वा काही ना काही कुचीन धंदे केलेच असतील ना!’‘सर्वज्ञचा भाऊ हाये किनी सचिन... त्याले म्या कुचीन म्हनलं तं त्याची मम्मी म्हनते, ‘शिव्या नोको दिऊ’ भयताळ, हेंबाळ्या, गयभान्या म्हनलं की शिव्याच देल्या म्हनते.'‘त्या शिव्या नोयेत ना म्हना मायमावले!’‘आपुन असं खेळ्यातली भाषा बोललो की म्हनते ‘काय गावंढळसारखा बोलतोस!’ शुद्धच बोलाचं म्हनते नेहमी. अन् त्या सर्वज्ञले म्हनते ‘गोल्यासोबत नाही राहायचं बरं, नाहीतर असाच बिघडशील!’.‘थांब आताच फोन लावतो त्या सर्वज्ञच्या मम्मीले!’‘हलो, सर्वज्ञची मम्मी बोलता ना... मी बोलून राह्यली म्हनलं गोल्याची माय! तरी मी म्हनोच की धांगळधिंगा करतातच लेकरं पन माह्या गोल्या शिव्या-गिव्या नाई देत मायबाई कोनाले! टिचरली म्हनजे ठाऊक नाई काय तुम्हाले? टिचरली म्हनजे तडा गेला. गुंडी म्हनजे बटन. भयताळ/हेंबाळ्या म्हनजे बावळट. अन् कुचीन म्हनजे खोडकर! आयकून घ्या सर्वज्ञची मम्मी... भाषा कोनतीच शुद्ध अन् अशुद्ध नसते म्हनलं..तुम्ही वऱ्हाडी बोलल्या की तेबी लोकाईले अशुद्धच वाटीन, पन तसं असते का कुठी ? बोलीभाषाच ओरिजनल हाये अन् सगळ्याईच्या सोयीसाठी प्रमानभाषा तयार करेल हाये. आम्ही ‘मले’ म्हतलं तं तुम्ही हासता अन् तुम्ही ‘माला’ म्हनता. तुमचा काना चालते अन् आमची मात्रा काहून नाई सईन होत तुम्हाले?आम्ही वऱ्हाडी बोलतो तं अळानी काहून समजता जी आम्हाले? एम ए फस्टक्लास हाव म्हनलं मी! हे पाहा सर्वज्ञची मम्मी... प्रमाण मराठीबी आपली अन् वऱ्हाडीबी आपलीच. कोकनी, अहिरानी, आग्री, पुणेरी सर्व्या बोलीभाषा आपल्याच. त्या हायेत म्हनूनच तं मराठी समृद्ध झाली ना बैना!’.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

गोल्याची माय

Related Stories