ह्यूमन इन द लूप

गिरीश कुलकर्णी - writetogpk@gmail.comफटफटी टुरटुरवत तो दूर आला होता. वाटेतल्या महामार्गांची समृद्धी न्याहाळताना त्याला अशक्य स्वप्ने प्रत्यक्षात आली असं सांगणारे भोळसट शहाणे भेटत होते. रस्ताभर त्या सगळ्यांना तो स्वतःचा वेगवेगळ्या नावानं परिचय देत आला होता. कुणी कुणाला ओळखू इच्छित नसताना उगाच कशाला नावा-गावाचा बडिवार?.पांडुरंगाच्या तुळशी पूजेत पुरोहितानं विष्णुसहस्रनामाचा जप करत पूजाळूंना गोत्र माहीत नसेल तर स्वतःचं नाव आणि आडनाव मनात उच्चारावे असं सांगितलं होतं, तेव्हा त्यानं तुळशीची पानं तोडताना विष्णुसम अनेक नावं स्वतःची म्हणून घेऊन पाहिली होती. त्यातीलच काही त्यानं येताना रस्त्यात वापरली. विष्णुसहस्रनाम एकदा वाचायला हवं असं त्याला त्या वेळी वाटलं होतं. त्याच्या कामाच्या ठिकाणी जाणीवपूर्वक स्वतःला लपवून काम करायला शिकवलं गेलं होतं. काम जोखमीचं, त्यामुळे छुपं आणि त्यामुळेच अनैतिक असल्यामुळे रोजच्या रोज नवा अवतार धारण करून कर्तव्य पार पाडावी लागत होती..नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून नव्या तंत्रज्ञानाच्या गैरवापरावर लक्ष ठेवायचं आणि तसं काही होताना आढळलं, तर स्वतः नव्या तंत्रज्ञानाचा गैरवापर करून ते थांबवायचं असं काहीसं त्याच्या कामाचं स्वरूप होतं. तो नक्की काय करतो हे घरी, नातेवाइकात अथवा मित्रांपैकी कुणालाही नेमकं माहीत नव्हतं. कामातून ओळख मिळत नसली, तरी पैसे भरपूर मिळत असल्याने नुसतं आयटीत आहे असं म्हणून भागत होतं. असण्यापेक्षा दिसणं महत्त्वाचं झाल्यानं स्वतःविषयी भ्रम तयार करत राहणं हा सार्वत्रिक उपचार होता. ‘आयटीत असून अमेरिकेत नाही,’ या मागासपणाचंही हल्लीच मोठेपणात रूपांतर झाल्यानं कुटुंबात त्याचं दिसणं उठावदार झालं होतं..राजकीय सत्ता नागरिकांच्या व्यक्तिगत आयुष्यात किती हस्तक्षेप करतात, हे त्याच्या कामाच्या स्वरूपामुळे तो चांगलंच जाणून होता. आदेशानुसार त्यानं छुपेपणानं कित्येक जणांच्या आयुष्यात वादळं निर्माण केली होती. कदाचित काही आयुष्य उद्ध्वस्तही केली होती. सुरुवातीला त्याला त्याच्या कामातील गुप्तता, जोखीम आव्हानात्मक आणि उत्तेजित करणारी वाटली होती. मात्र यथावकाश रोजच्या बुरख्याचा जाच जाणवू लागला. दिसत नसलो तरी विशिष्ट संस्था वा सत्ता यांच्या भांडवली फायद्यासाठी असत्य प्रचार करणारे आहोत आपणच. हे फक्त स्वतःस जाणवणारं असणं हल्ली त्याला नकोसं वाटू लागलं..अनेकदा स्वतःचं खरं नावही अनोळखी वाटू लागे. आपण काम करतो म्हणजे नक्की काय करतो आणि पैसा कमावतो त्यात उपलब्धी ती कोणती असे प्रश्न पडत. नवनवी तंत्रप्रणाली शिकत बांधत आपण वेगवेगळे अवतार घेऊन नवी पुराणं रचतो आणि ती ऐकत, पाहत, वापरत आपोआप माणसांची यंत्र बनतात. अलीकडेच आपण बनवलेली कृत्रिम प्रज्ञेची यंत्रप्रणाली तर स्वतःच शिकत राहते. उत्तरं शोधत अचूक होत राहते. त्यातून उद्भवणाऱ्या शक्यतांनी सगळं जग चिंतेत पडलंय. या नव्या प्रणालीच्या विध्वंस क्षमतेनं गारठून गेलंय. त्यातूनच मग मानवी नियंत्रणाचा विचार मूळ धरतो आहे. यंत्राला ठरावीक टप्प्यांपुढे अडाणी करून माणूस शरण करावं असा विचार आहे. बॉसशी वाद होण्याचं कारण हेच होतं..बॉस म्हणत होता, की we need a human in the loop आणि ते त्याला पटत नव्हतं.माणसाला साध्य न झालेलं सारं आता यंत्र करू लागली आहेत. आता माणूस आणखी रिकामा रिकामा होत राहणार. मग रिकाम्या डोक्यानं माणसानं करायचं काय? ह्याचं त्याचं काळंबेरं बघत राहायचं? आणि तरीही त्यानंच नियंत्रण ठेवायचं? भलंबुरं ठरवायचं? जे जे कष्टदायक वाटलं, त्या सगळ्यासाठी यंत्र बांधली गेली. आता आम्हाला विचार करणंही कष्टाचं वाटू लागलं आणि यंत्र-तंत्रानं आमची विचारशक्तीही कुंठित करून अधिग्रहित केली. श्रमसंस्कारातून परस्परांना उपकारक अशी सामाजिक मूल्ये घडविली गेली पण यंत्रांनी आणलेल्या आळशी सुखासिनतेत आयती मूल्यहीनता हाती लागली. यंत्राला कसलीच अपेक्षा नाही त्यामुळे त्याला वापरकर्त्यात मूल्यवान अन मूल्यहीन असा भेद जाणवत नाही. रस्त्यात विरुद्ध दिशेने येणाऱ्या एका टेंपोवाल्याने त्याला झोला दिल्याने त्याची विचारशृंखला तुटली..रस्ता पुढे पाडत राहिला आणि अखेर तो सरोवराशी पोहोचला. खूप दिवसांपासून त्याला या पुरातन परिसरात यायचे होते. बॉसशी भांडण झालं आणि निमित्त मिळालं. इथवर त्याचा प्रवास निर्धोक झाला. अचानक एकेदिनी सगळे घेऊ लागले म्हणून घेतलेली ही विशिष्ट महागडी फटफटी एकट्याला असं दूरवर जायला चांगलीच सोयीची आहे, अशी जाणीव होऊन त्याला अंमळ कृतज्ञता वाटली. त्यानं हलकं थोपटून तिला कलवून ठेवलं आणि तो चालायला लागला. पर्यटकांची विरळ गर्दी होती..मग जराशानं तो एका पुरातन मंदिरात पोहोचला. बसला एका कोपऱ्यात. लोकांची कुजबुज बसल्याजागी माहिती ऐकवत होती. तो एकटक मंदिराच्या स्तंभाकडे पाहत राहिला. त्यावरचं सुंदर नक्षीकाम पाहण्यात गुंगुन गेला. हा कोण अज्ञात नक्षीकार हे सौंदर्य इथे कोरून गेला. माझ्या कामात नावाचा लोप तर झाला आहे पण कामातून सौंदर्य तयार करण्याची आस माझ्यात का निर्माण होत नाही? विचारांनी स्वस्थता डहुळली तसा तो उठला. पुढे चालून एका उंचवट्यावर आला. दूर पुढे खाली सरोवराचा अंडाकृती विस्तार नजरेस सुखावून गेला. पाणी हिरवं अन् दाट होतं. काठावरची गडद हिरवी वनराई पाण्याच्या हिरवटपणाला जणू जोजवत होती. त्याचे डोळे निवले. चित्त शांत झालं. काही पुरातन सतत सोबत आहे. काही सतत बदलतं वर्तमान आहे. साऱ्याच वर्तमानातही काही सौंदर्य स्थायी, टिकाऊ आहे..तो पायऱ्या उतरून पाण्यापाशी आला तेव्हा घामेजला होता. आभाळातून चांदणे फेकून सहस्रावधी विष्णुंपैकी कोण्या एकानं हे सरोवराचं सौंदर्य निर्माण केलं ठाऊक नाही. माणसाला हे अशक्य आहे. माणसाच्या यंत्रांनाही ते सहजी साध्य नाही. त्यानं सहज ओंजळीत पाणी घेतलं अन् ओठी धरलं. पाण्याच्या क्षारयुक्त खारटपणानं त्याची तृष्णा धगधगवली. सगळंच पाणी माणसाच्या तृष्णेनं पिऊन टाकू नये म्हणून ही खारटपणाची योजना आहे का?.शतकोत्तर, वाटचालीत सर्वांचा सहभाग महत्त्वाचा.की त्याची सौंदर्य तहान विस्तारून सर्वसमावेशक व्हावी म्हणून ही रचना आहे? एकेकाळी, पाहताच हृदयी प्रेम उमलावं अशी दृश्ये रचण्यात माणूस मग्न होता. कष्टातले सौंदर्य जाणून ते अनुभवत होता. त्या सगळ्या मूल्यांचा लोप का झाला? माझे हे विचार माझेच आहेत की माझ्या पूर्वग्रहांचे, ऐकलेल्या माहितीचे ते एक शेवाळलेले प्रतिबिंब आहे ? सरोवराचे दृश्य डोळ्यात साठवून घेत पायऱ्या चढून तो मंदिरात आला. गर्द काळ्या गाभाऱ्यातला अंधार सुखद गार होता. तो निवांत बसला. आणि त्यानं बॉसला निरोप लिहिला. ‘‘ We do need a human in the loop. त्याच्या नियंत्रण क्षमतेमुळे नव्हे तर पाहताक्षणी प्रेमात पडण्याच्या, सौंदर्यासक्तीच्या ऊर्मी अनुभवण्याच्या आणि अनामिक निर्मिकाबद्दलची कृतज्ञता बाळगण्याच्या क्षमतेमुळे. शक्य झाल्यास या क्षमता यंत्रास देऊ मग निवांत सरोवराकाठी वा डोंगरावर भटकत राहू.’’.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates, मराठी ताज्या बातम्या, मराठी ब्रेकिंग न्यूज, मराठी ताज्या घडामोडी. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

ह्यूमन इन द लूप

Related Stories