वसा सत्यशोधनाचा - प्रबोधनाचा

- अरुण खोरे, saptrang@esakal.comज्येष्ठ सामाजिक कार्यकर्ते बाबा आढाव यांनी सामाजिक चळवळीमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला तसा लेखनातून जनजागृती करण्याचा वसाही आवर्जून जपला. त्यांच्या लेखनाकडे समाजाने गांभीर्याने पाहिले नाही. मात्र त्यांच्या लेखणीने उपेक्षितांकडे लक्ष वेधले, त्याचबरोबर ‘नाही रे’ वर्गाची वेदना मांडली. त्याच्या लेखन कार्याचा वेध....एक अभ्यासक, संशोधक-लेखक म्हणून डॉ. बाबा आढाव यांच्या पुस्तकांकडे आणि स्फुट लेखनाकडे मराठी सारस्वतांनी नेहमीच दुर्लक्ष केले. प्रशंसा किंवा कौतुक नाही, म्हणून बाबा थांबले नाहीत, कारण त्यांच्यातील सामाजिक समर्पणाचा वन्ही सतत पेटलेला राहिला..बाबांची पुस्तके किती आहेत ?‘एक गाव एक पाणवठा’ हे पुस्तक मुंबईच्या मौज प्रकाशनाने जून १९७६ मध्ये प्रकाशित केले. त्याची चर्चा सामाजिक वर्तुळापलीकडे झाली नाही. या पुस्तकाची चौथी आवृत्ती आणि तिचे पुनर्मुद्रण अलीकडेच प्रकाशित झाले आहे. म्हणजे ५० वर्षांत फक्त चारच आवृत्त्या ! बाबांच्या या पुस्तकाला १९७६ मध्ये पुण्याच्या केसरी मराठा संस्थेतर्फे न. चिं. केळकर पारितोषिक जाहीर झाले होते..या पुरस्काराचा वितरण समारंभ केसरीचे संपादक जयंतराव टिळक यांच्या हस्ते त्याच वर्षी ऑक्टोबर महिन्यात झाला होता, तथापि, बाबा आणीबाणी काळात तुरुंगात असल्यामुळे त्यांचा पुरस्कार शीलाताई आढाव यांनी स्वीकारला होता.बाबांची ही मोहीम सुरू असताना त्यांचे लेखनही प्रसिद्ध होत होते. महात्मा फुले समता प्रतिष्ठान स्थापन (२८ नोव्हेंबर १९७१) केल्यानंतर संस्थेच्या पहिल्या वाढदिवशी म्हणजे १९७२ मध्ये बाबांनी एक ‘गाव एक पाणवठा’ ही मोहीम सुरू केली. या मोहिमेसंबंधीचे तपशील आणि वार्तापत्रे याचे बरेचसे लेखन बाबा स्वतःच करत होते..जवळपास सगळा महाराष्ट्र या काळात त्यांनी पिंजून काढला आणि सामाजिक वास्तवाचे रोकडे चित्र महाराष्ट्र सरकारपुढे आणि समाजापुढे उभे केले. त्यांनीच या पुस्तकाच्या पहिल्या आवृत्तीच्या प्रस्तावनेत उल्लेख केल्याप्रमाणे या मोहिमेत दीड-दोन वर्षात ७०-७५ मोठी गावे आणि ३० तालुक्यांतील ४०० पेक्षा जास्त खेडी त्यांनी पाहिली. महाराष्ट्राच्या सामाजिक चळवळीचा एक मोठा इतिहासच या निमित्ताने नोंदला गेला, असे म्हटले पाहिजे..यात उल्लेख करण्यासारखी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, महाराष्ट्र शासनाने छत्रपती शाहू महाराज जन्मशताब्दीनिमित्त (१९७३) ‘एक गाव एक पाणवठा’ ही सरकारी समिती स्थापन करून बाबांच्या चळवळीलाच स्वीकारले, अशी जणू सरकारचीच भूमिका असल्याचे जाहीर केले. या कामासाठी भटकंती सुरू असतानाच बाबांचे लिहिणेही सुरू होते.या पुस्तकाच्या पहिल्या आवृत्तीच्या प्रस्तावनेत बाबांनी शेवटी लिहिले होते, ‘या मोहिमेत दलित बांधवांनी माझ्यावर अपार प्रेम केले. शेकडो मित्र मला मिळाले. या मैत्रीतूनच पुढे जाण्याची उमेद वाढते आहे. माझे दलित तरुण मित्र अस्वस्थ आहेत..साधे पाणी देण्यासाठीही विलक्षण खळखळ करणाऱ्या या समाजव्यवस्थेविषयी त्यांना उबग व उद्वेग आहे. तरीही त्यांना या मोहिमेत कणभर का होईना आधार सापडत असावा. मला आलेला हा अनुभव आहे. महाराष्ट्रातील शेकडो तरुणांनी एखादे वर्ष अशा कामासाठी काढले तर ! यशापयशाचे मोजमाप भविष्याला करू देत.’२) सुंबरानबाबांच्या स्फुट लेखांचे हे पुस्तक पुण्याच्या मनोविकास प्रकाशनाने १९८८ मध्ये प्रकाशित केले. प्रा. रतनलाल भंडारी यांनी हे पुस्तक संपादित केले होते. या पुस्तकाला सुंबरान असे नाव का दिले, याबाबत बाबांनी लिहिले आहे. हमाल बांधवांच्या बरोबर त्यांच्या प्रश्नांसंबंधी चर्चा करताना, कामावरून दमून आल्यानंतर थोडा विरंगुळा म्हणून गप्पा मारताना हे सुंबरान गीत हमाल गात असत..बाबा त्यात सहभागी होत. त्यांनी लिहिले आहे, ‘हमाल-मापाड्यांच्या चळवळीशी माझा गेले ३५-४० वर्षे घनिष्ट संबंध आहे. शहरातल्या व्यापारी पेठांतून पाठीवर पोत्यांची चढउतार करणारा हा अंगमेहनती वर्ग प्रवृत्तीने ग्रामीण वळणाचा असतो. त्यात निरक्षरतेचे प्रमाण प्रचंड असते. ‘हमाली’ या शब्दामागे मराठी भाषेत एक विशिष्ट सामाजिक आशय लिप्त असतो.शरीरप्रकृतीने हमाल दणकट असतात. त्यांचे पोट पाठीवर असते. आधुनिक ज्ञान-विद्या यांच्याशी त्यांचा संबंध नसतो. याचा अर्थ त्यांच्या जीवनांत कलात्मक सर्जन व चिंतनाला वाव नसतो असा करणे त्या वर्गावर अन्याय करण्यासारखे होईल. पश्चिम महाराष्ट्रातील हमाल बेभानपणे ढोल-लेझीम वाजवतात. सांगलीच्या मार्केट यार्डात मला असाच एक प्रकार पाहावयास मिळाला त्यांचे नाव सुंबरान.’.या पुस्तकात एक महत्त्वाचा दस्तऐवज म्हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या महाड सत्याग्रहातील त्यांचे सहकारी आणि त्या वेळचे महाडचे नगराध्यक्ष सुरेंद्रनाथ टिपणीस ऊर्फ सुरबानाना यांचे बाबांनी रेखाटलेले व्यक्तिचित्र. बाबांची आणि त्यांची विशेष मैत्री होती. बाबांना ते अनेकदा महाडला बोलवायचे. एक वेगळे आणि हृद्य असे व्यक्तिचित्र बाबांनी लिहिले आहे.सुरबानाना टिपणिसांचे विस्तृत चरित्र मराठीत यायला हवे आहे. ‘सुंबरान'' या लेखसंग्रहात बाबांचे एकूण १८ लेख समाविष्ट केले आहेत. हे बहुतेक सर्व लेख मुख्यतः ‘साप्ताहिक साधना’मध्ये आणि एक लेख ‘रविवार सकाळ पुरवणीत’ व ‘आक्रोश’ या नियतकालिकात प्रकाशित झाले होते..याखेरीज बाबांचे सातारा येथील पहिल्या दलित मराठी साहित्य संमेलनातील भाषणही यात देण्यात आले आहे. संपादक रतनलाल भंडारी यांनी ‘डॉ. बाबा आढाव : एक आक्रमक प्रबोधन’ हा लेखही यात वाचायला मिळतो. बाबांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे काही पैलू आणि त्यांच्या चळवळींचे संदर्भ यासंबंधी त्यांनी आपली निरीक्षणे यात नोंदविली आहेत.३) सत्यशोधनाची वाटचालबाबांचे हे पुस्तक १९८९ मध्ये पुण्याच्या मेहता पब्लिशिंग हाउसने प्रकाशित केले. सामाजिक चळवळींचे ज्येष्ठ अभ्यासू कार्यकर्ते आणि बाबा आढाव यांचे दीर्घ काळापासूनचे सहकारी ॲड. दत्ता काळेबेरे यांनी या लेखसंग्रहाचे संपादन केले आहे. हे बहुतेक लेख साधना, स्त्री, किर्लोस्कर, सकाळ, पुरोगामी सत्यशोधक यांमधून प्रसिद्ध झाले होते..बाबांच्या या लेखनासंबंधी काळेबेरे यांनी संपादकीय मनोगतात लिहिले आहे, ‘डॉ. बाबा आढावांनी विविध सामाजिक विषयांवर विपुल लेखन केलेले असले, तरी रूढ अर्थाने ते साहित्यिक नव्हेत. त्यांची मूळ भूमिका समाजप्रबोधनाची आहे. सामाजिक परिवर्तनाची चळवळ गतिमान करण्याचे प्रभावी माध्यम म्हणून ते लेखन करतात आणि म्हणूनच वाड्.मयीन आकृतिबंधाच्या चष्म्यातून न पाहता या लेखसंग्रहाकडे सामाजिक जाणिवांच्या दृष्टिकोनातून पाहावे, अशी अपेक्षा आहे.’.हे लेख साधारणतः १९७० ते १९८० या दशकभरातील प्रासंगिक लेखनातील आहेत आणि स्थूलमानाने ‘महाराष्ट्रातील जातीयवाद'' हे त्याचे सूत्र आहे असे काळेबेरे यांनी नोंदविले आहे. ‘‘डॉ. आढाव हे महाराष्ट्रातील कृतिशील समाजसुधारक आणि महात्मा फुले यांच्या विचारांचा आणि चळवळींचा वारसा वृद्धिंगत करणारे पुरोगामी सत्यशोधक आहेत,’’ असेही त्यांनी म्हटले आहे. या लेखसंग्रहाला नानासाहेब गोरे यांची ‘बिकट वाटचाल’ ही विस्तृत प्रस्तावना आहे. अतिशय विवेचक आणि तपशीलवार अशी ती लिहिली आहे.याखेरीज बाबांनी साप्ताहिक साधनामधून विपुल लेखन केले आहे. ते मुख्यतः एक गाव एक पाणवठा या राज्यव्यापी मोहिमेच्या काळात. ‘पुरोगामी सत्यशोधक’ या त्रैमासिकात तर त्याच्या पहिल्या अंकापासून संपादकीय आणि त्या त्या वेळचे तातडीचे सामाजिक प्रश्न यांवर बाबा आजवर लिहीत आले आहेत. या लेखनाचे संपादन आणि निवड करून ३ ते ४ नवे ग्रंथ निश्चित होऊ शकतील..तसा प्रयत्न अभ्यासकांनी केला पाहिजे. याखेरीज बाबांनी गेल्या ५० वर्षांत लिहिलेल्या त्यांच्या डायऱ्या हाही मोठा दस्तऐवज आहे. बाबा शतकाच्या दिशेने वाटचाल करत आहेत. त्यांच्या या वैचारिक संपदेची व शिदोरीची जपणूक आपण केली पाहिजे, असे मला वाटते. महाराष्ट्राने त्यांच्याप्रति आपल्या कृतज्ञतेची ओंजळ अर्पण करायला हवी..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

वसा सत्यशोधनाचा - प्रबोधनाचा

Related Stories