निवज्यामधील कृषिक्रांती

'कोकणात शेती म्हणजे तोट्यातला धंदा' ही व्याख्याच निवजे (ता. कुडाळ) या गावाने बदलून टाकली. शेती आणि पूरक व्यवसायांतून गेल्या दहा-पंधरा वर्षांत या गावाने आपला चेहराच बदलला आहे. सह्याद्रीच्या रांगांतील निवजे आता देशभरातील अभ्यासकांसाठीही कुतूहलाचा विषय बनले आहे..सिंधुदुर्गातील माणगाव खोरे हे पूर्वी 'भाताचे कोठार' म्हणून ओळखले जायचे. सह्याद्रीच्या जंगलाने व्यापलेल्या रांगांमध्ये वसलेले हे खोरे दुर्गम असल्याने इथल्या विकासाचा वेग तसा मंदच राहिला. याच खोऱ्यातील निवजे गावाने केलेल्या कृषिक्रांतीने वेगळी, देखणी, हिरवी ओळख निर्माण केली आहे. भात, बांबू याबरोबरच दूधक्रांती आणि जोड व्यवसायाचा पॅटर्न सेट केला आहे.निवजेची ही क्रांती समजून घेण्याआधी माणगाव खोऱ्याबद्दल जाणून घ्यायला हवे. कुडाळ तालुक्यातील हा भाग थेट सह्याद्रीच्या कुशीत आहे. पूर्वी येथे भात पीक मोठ्या प्रमाणात घेतले जात असे. यामुळे त्याला 'भाताचे कोठार' असेही म्हटले जायचे. संस्थान काळात या भागात मलेरियाचा मोठा प्रकोप झाला होता. शेकडो माणसे दगावली..अनेक गावे निर्मनुष्य होण्याची वेळ आली. त्यामुळे या भागातील बहुसंख्य गावांतील उरल्यासुरल्या लोकांनी स्थलांतर केले. गावे ओस पडली. कालांतराने सावंतवाडी संस्थानच्या तत्कालीन राज्यकर्त्यांनी मलेरिया नियंत्रणासाठी उपाय योजले. पुढे ही गावे पुन्हा वसवण्यात आली. या सगळ्या प्रवासात या भागाचा विकास मात्र खुंटला. इतर प्रांताच्या तुलनेत माणगाव खोरे मागे पडले.याच खोऱ्यातील निवजे गावाने कृषी क्षेत्रात केलेली क्रांती मागासलेपणाचा हा सगळा इतिहास पुसून टाकणारी ठरली आहे. या गावकऱ्यांनी शेतीला पूरक व्यवसायाची जोड देत दरडोई उत्पन्नात कित्येक पटीने वाढ केली आहे. ''श्री'' पद्धतीची भात लागवड, बांबू लागवड, दुग्ध व्यवसाय आणि घरोघरी झालेल्या कुक्कटपालनातून गावातील प्रत्येकाचा आर्थिक स्तर उंचावला आहे. निवजे हे तसे छोटेसे गाव..गावची लोकसंख्या तेराशेच्या जवळपास. मुंबई-गोवा महामार्गापासून २० ते २५ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या या गावाची भौगोलिक रचना अतिशय देखणी आहे. गावाच्या चहूबाजूंनी हिरवेगार डोंगर आहेत. गावातील शेतजमीन हलक्या ते मध्यम प्रतीची आहे. येथे काही वर्षांपूर्वी भगीरथ प्रतिष्ठान सिंधुदुर्ग या सेवाभावी संस्थेने विविध उपक्रम राबविण्यास सुरुवात केली.प्रचंड मेहनत करण्याची तयारी असलेले तरुण आणि गावात असलेली भौगोलिक स्थिती व वातावरणानुसार या गावात नेमके काय करावे, यावर विचारमंथनाला सुरुवात झाली. निवजे गावात अडीचशे हेक्टरहून अधिक क्षेत्र भातपीक लागवडीखाली आहे; परंतु तरीही येथील शेतकऱ्यांच्या पदरात वर्षभर घरी वापरासाठी पुरेल इतके धान्य पडत नव्हते..त्यामुळे सुरुवातीला भगीरथने 'श्री' पद्धतीने भात लागवडीचे बीजारोपण गावात केले. त्यानंतर कृषी विभागाने या गावावर लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी या गावाची शेतीशाळेकरिता निवड केली. गावातील अधिकाधिक क्षेत्र भात लागवडीखाली येईल, या दृष्टीने प्रयत्न सुरू झाले. गावातील बहुसंख्य शेतकरी तरुण असल्यामुळे त्यांनी कृषी विभागाला सकारात्मक प्रतिसाद दिला. त्यानंतर गावात आधुनिक शेतीची चळवळच सुरू झाली.'श्री' पद्धतीने भात लागवड कशी करावी, भातरोपे कशी तयार करावीत, भाजीपाला पिकांची लागवड, यांत्रिकीकरणाचे फायदे, भातशेती व्यतिरिक्त अन्य कोणती पिके घ्यावीत, काजू, बांबू, मिरी, कलिंगड, हळद या पिकांच्या लागवडीचे फायदे या विषयी कृषीच्या कार्यशाळेमध्ये विविध तज्ज्ञ येऊन शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करू लागले. यातून शेतकऱ्यांच्या ज्ञानात भर पडू लागली. आपण नेमके काय करायला पाहिजे, याची दिशा शेतकऱ्यांना मिळू लागली..'श्री' पद्धतीने भातपीक उत्पादनात वाढ होते, हे लक्षात आल्यानतंर अनेक शेतकरी या पद्धतीकडे वळू लागले. भात लागवड क्षेत्रात वर्षागणिक वाढ होत गेली. या पद्धतीने लागवड केलेल्या शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होताना दिसल्यामुळे अनेक शेतकरी स्वयंस्फूर्तीने 'श्री' पद्धतीचा अवलंब करू लागले. जिल्ह्यात साधारणपणे पंधराशे ते दोन हजार हेक्टरवर या पद्धतीने भात लागवड होते.त्यापैकी २५० हेक्टर क्षेत्र हे निवजे गावाचे आहे. अशी भात लागवड केल्यामुळे निवजेच्या उत्पादनात अडीच पटीने वाढ झाली. यापूर्वी येथील शेतकरी हेक्टरी ३२ ते ३५ क्विंटल उत्पादन घेत होता. सध्या जिल्ह्याचे सरासरी हेक्टरी उत्पादन प्रतिहेक्टरी ३८ क्विंटलच आहे; परंतु निवजेचे सध्याचे हेक्टरी उत्पादन ६८ ते ७० क्विंटल झाले आहे..काही शेतकरी तर प्रति हेक्टरी १०० क्विंटल उत्पादन घेतात. त्यामुळे येथील शेतकरी आता भाताची मोठ्या प्रमाणात विक्री करू लागले आहेत. वर्षभर स्वतःला पुरेल इतके भात घरात ठेवून प्रत्येक शेतकरी २० हजारांपासून ६० ते ७० हजार रुपयांची भात विक्री करतो. गावातून सध्या २० ते २५ लाख रुपये किमतीची भात विक्री केली जाते.या गावामध्ये 'घाटी पंकज' हे भाताचे वाण आहे. हे बियाणे गावठी असून येथील शेतकरी त्यालाच प्राधान्य देतात. या वाणाची दांडी मजबूत आहे. त्यामुळे वादळवाऱ्यात, पावसात ते कोसळून पडत नाही. या तांदळाला गावठी म्हणून देखील विशेष मागणी आहे. काहीसा लालसर रंगाच्या या तांदळाला प्रतिकिलो साठ ते सत्तर रुपये इतका दर मिळतो. येथील कुणीही शेतकरी भातशेतीत रासायनिक खताचा वापर करीत नाही. शेणखत, पालापाचोळ्याचा वापरच शेतजमिनीत केला जातो. त्यामुळे येथील तांदळाला देखील मागणी आहे..निवजेतील प्रत्येक शेतकऱ्याने भातशेतीसोबत बांबू लागवडीवर भर दिला आहे. प्रत्येक शेतकऱ्याने वीसपासून शंभर, दीडशे, दोनशे इतक्या बांबूच्या बेटाची लागवड केली आहे. बांबू लागवडीला आणि देखभालीला मोठा खर्च येत नाही. कीड रोगाचा प्रादुर्भावही बांबूला नसतो. त्यामुळे हमखास उत्पन्न देणाऱ्या या बांबूची मोठी लागवड निवजेतील शेतकऱ्यांनी केली आहे.प्रत्येक शेतकरी दरवर्षी ३० हजार रुपयांपासून १ लाख रुपयांपर्यंत बांबू लागवडीतून उत्पन्न घेतो. निवजेतून दरवर्षी सरासरी ८२ हजार बांबूची विक्री होते. येथील बांबूला ५५ रुपये दर मिळतो. ४५ लाख रुपये किमतीचे बांबू दरवर्षी विक्री होतो. ज्या वेळी शेतकऱ्याला पैशाची निकड भासते, त्या वेळी बांबूची विक्री करतो..सुधारित शेती, भाजीपाला, कडधान्य लागवड, बांबू लागवड अशी कुटुंबाला स्थिरस्थावर करणारी शेती गावकरी करतातच; परंतु खऱ्या अर्थाने या गावात दुग्ध व्यवसायाने आर्थिक क्रांती घडली आहे. सुरुवातीला भगीरथ प्रतिष्ठानने त्यासाठी विशेष प्रयत्न केले. त्याचा फायदा गावाला झाला आहे. 'एकमेका साहाय्य करू...' या उक्तीप्रमाणे शेतकरी काम करू लागले.अनेक शेतकऱ्यांनी सुरुवातीला एक-दोन म्हशी खरेदी केल्या. त्यानंतर त्यामध्ये वाढ करू लागले. गावात दूध संकलनाची सोय नव्हती; परंतु निवजेश्वर डेअरी फार्मची स्थापना करीत दूध संकलन सुरू केले. काही तरुण शेतकऱ्यांनी त्यापुढे जाऊन हरियाणावरून अधिक दूधक्षमता असलेल्या म्हशींची खरेदी केली. आता प्रत्येक शेतकऱ्याकडे २ पासून १५ ते १६ पर्यंत जनावरे आहेत..एका एका शेतकऱ्याचे दिवसाचे दूध संकलन ५० ते ६० लिटरपर्यंत आहे. गावाचे दूध संकलनही वाढले आहे. वर्षभरात १ लाख ९ हजार दूध संकलन दूध संस्थेच्या माध्यमातून होते. याशिवाय काही शेतकरी खासगी दूध विक्री देखील करतात. गावातील ६५ हून अधिक शेतकरी दुग्ध व्यवसायात आहेत. येथील कित्येक तरुणांना दूध संस्थेकडून दिवाळीला २५ हजार रुपये बोनस दिला जातो.दुग्ध व्यवसायातून आर्थिक क्रांती गावात घडत आहे. दुग्ध व्यवसायाप्रमाणे घरोघरी कुक्कटपालन या गावात पाहायला मिळते. घराच्या बाजूला छोट्याशा शेडमध्ये गावरान किंवा कावेरी जातीच्या कोंबड्या पाळल्या जातात. प्रत्येकाकडे ५० ते १०० पक्षी असतात. घरातील कामे करून हे कुक्कटपालन करता येते. त्यातून त्यांचा घरखर्च चालतो. याशिवाय गावात २० ते २५ कुटुंबे पूर्ण क्षमतेने कुक्कटपालन करतात..गावात तब्बल १४० बायोगॅस बांधण्यात आलेले असून, सर्वच्या सर्व सुरू आहेत. दुग्ध व्यवसायातून नफा मिळतोच; परंतु एखाददुसरा अपवाद वगळला तर घरोघरी बायोगॅस असल्यामुळे सिलिंडरचा खर्च देखील नाही. गावाच्या परिपूर्ण आणि सर्वांगीण विकासासाठी आता निवजेला सर्वदूर ओळखले जाते.दुग्ध व्यवसायामुळे झालेली क्रांती सर्वश्रुत असल्यामुळे भगीरथसारखी संस्था नव्याने दुग्ध व्यवसायात येऊ पाहणाऱ्या तरुणांना या गावातील तरुणांकडे प्रशिक्षणासाठी पाठविते. येथील तरुण देखील अतिशय मनापासून त्यांना प्रशिक्षण देऊन प्रशिक्षिताला दुग्ध व्यवसायाकरिता तयार करतात..याशिवाय पर्यावरणाचा समतोल साधत शेती आणि शेतीपूरक व्यवसाय करणाऱ्या निवजे गावाला अनेक अभ्यासक, शास्त्रज्ञ भेट देतात. दक्षिण आफ्रिकेच्या अभ्यासकांनी निवजे गावाचा अभ्यासदौरा केला. तब्बल आठ दिवस १५ हून अधिक अभ्यासक गावात घरोघरी राहत होते. रत्नागिरीतील २५ ते ३० सरपंचांनी गावात येऊन विकासाची संकल्पना समजून घेतली. याशिवाय अनेक अभ्यासक गावात येत असतात..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

निवज्यामधील कृषिक्रांती

Related Stories