जाणिवांच्या कक्षा रुंदावणारं नाटक

‘द क्युरियस इंसिडेंट ऑफ डॉग इन द नाईट टाईम’ नाटकात लेखकाने स्वमग्न अशा ख्रिस्तोफर नावाच्या मुलाला कादंबरीचा नायक-कम-निवेदक केलं आहे. नाटकात ‘कुत्र्याचा मृत्यू’ एक प्रकारचं प्रतीक आहे. वरवर पाहता ते एक सरळ नाटक वाटत असतानाच त्यात दडलेलं सत्य नंतर प्रेक्षकांना अस्वस्थ करतं. .गेली काही वर्षं आदित्य बिर्ला उद्योगसमूहातर्फे ‘आद्यम थिएटर’ हा आगळा उपक्रम राबवला जातो. या उपक्रमाचं हे सातवं वर्ष. त्यात नामवंत दिग्दर्शकांना आमंत्रित केलं जातं आणि चांगल्या हिंदी-इंग्रजी नाटकांची निर्मिती केली जाते. नंतर या नाटकांचे प्रयोग मुंबई आणि दिल्ली या महानगरात सादर होतात. आता सातव्या वर्षाचे कार्यक्रम सुरू झाले असून, त्यातील पहिलं नाटक अलीकडेच मुंबईत मंचित झालं होतं. अतुल कुमार यांनी दिग्दर्शित केलेलं ‘द क्युरियस इंसिडेंट ऑफ डॉग इन द नाईट टाईम’ या नाटकाचा प्रयोग सादर झाला..ब्रिटिश लेखक मार्क हेडन (जन्म ः १९६२) यांच्या २००३ साली प्रकाशित झालेल्या त्याच नावाच्या कादंबरीवर हे नाटक आधारलेलं आहे. त्यात लेखकाने एका पंधरा वर्षांच्या स्वमग्न मुलाला कादंबरीचा नायक-कम-निवेदक केलं आहे. या कादंबरीला २००३ साली बुकर पारितोषिकासाठी नामांकन मिळालं होतं.नंतर त्या कादंबरीचं नाट्यरूपांतर झालं. त्याचंही रसिकांनी भरपूर स्वागत केलं. नाट्यरूपांतर सायमन स्टिफन्स यांनी केलं आहे. एका समीक्षकाने म्हटल्याप्रमाणे हे नाटक जरी कादंबरीवर आधारित असलं तरी याचा आस्वाद घेण्यासाठी कादंबरी आधी वाचलेली असली पाहिजे, याची आवश्यकता नाही. नाट्यरूपांतर फार छान झालं आहे..महानगरात वडिलांबरोबर राहत असलेला एक पंधरा वर्षांचा मुलगा ख्रिस्तोफर वेगळ्या प्रकारच्या, स्वमग्न मुलांसाठी (ऑटिस्टिक) असलेल्या शाळेत जात असतो. अनेक बाबतींत इतर मुलांपेक्षा वेगळा असलेला ख्रिस्तोफर गणितात मात्र फार हुशार असतो. त्याला मोठेपणी गणिताचा खास अभ्यास करायचा असतो. त्याला काही विचित्र सवयी असतात. उदाहरणार्थ, कोणी त्याला स्पर्श केलेला अजिबात आवडत नाही.ख्रिस्तोफरला एक दिवस दिसतं, की एका अज्ञात व्यक्तीने शेजारी राहणाऱ्या एका बाईच्या कुत्र्याला-ऑस्करला मारून टाकलं आहे. त्यासाठी मारेकऱ्याने बागकामासाठी वापरतात तो काटा (गार्डन फोर्क) वापरला होता. त्याला या गोष्टीचं फार आश्चर्य वाटतं. तेवढ्यात कोणीतरी पोलिसांना बोलावतं. पोलिस ख्रिस्तोफरवर संशय घेतात आणि त्याला पोलिस ठाण्यात नेतात..पोलिस इन्स्पेक्टर जेव्हा त्याची बाही पकडतो, तेव्हा तो त्याच्या हाताला चावतो. पोलिस ख्रिस्तोफरला ताकीद देऊन सोडून देतात. घरी परतलेला ख्रिस्तोफर आता ठरवतो, की कुत्र्याला कोणी मारलं याचा शोध घ्यायचाच. त्याच्या मते हा एक प्रकारचा खून आहे आणि खुन्याला शोधलंच पाहिजे. त्यासाठी त्याला स्वतःच्या सुरक्षित कवचातून बाहेर यावं लागतं आणि हे वेगळं जग त्याच्यासमोर उलगडत जातं.या नाटकात ‘कुत्र्याचा मृत्यू’ एक प्रकारचं प्रतीक आहे. सुरुवातीला या कादंबरीच्या ब्लर्बवर ही कादंबरी Asperger’s Syndrome याबद्दल असल्याचा उल्लेख केला होता. (ही एक प्रकारची मानसिक अवस्था आहे जी सहसा लहान मुलांत आढळते. यात मुलं इतरांशी मैत्री करण्यात कमी पडतात, त्यांना इतरांच्या भावना समजत नाहीत, अशा मुलांना फक्त एक-दोन गोष्टींतच रुची असते वगैरे..अभ्यासकांच्या मते १९४४ सालापासून ही संकल्पना चर्चेत आलेली आहे.) मात्र खुद्द लेखकाने हे नाकारलं आणि माझी कादंबरी समाजात असलेल्या वेगळेपणाबद्दल, वेगळ्या प्रकारच्या लोकांबद्दल आहे, अशा लोकांना हे जग कसं दिसतं याबद्दल मला कुतूहल आहे, असं जाहीर केलं होतं.दिग्दर्शक अतुल कुमारने नाटकाचं लोकेशन बदललं आहे. लंडनमध्ये घडलेलं कथानक मुंबईत आणलं आहे. लंडनमधील अंडरग्राऊंड ट्रेनऐवजी मुंबईतली लोकल दाखवली आहे. मुंबईतल्या लोकलमधली राक्षसी गर्दी ख्रिस्तोफरसारख्या वेगळ्या प्रकारच्या, स्वमग्न लोकांना अधिकच भयभीत करते. त्यात ख्रिस्तोफर स्वतःबरोबर उंदराचा पिंजरा आणि त्यात एक छोटं पिल्लू घेऊन लोकलमध्ये चढतो..अतुल कुमारने पात्रांची नावं तशीच ठेवली आहेत. खूप वर्षांपूर्वी ख्रिस्तोफरची आई त्याला वांद्र्याला वडिलांजवळ पीटरकडे सोडून कुलाब्याला गेलेली असते आणि तिकडे एका पुरुषाबरोबर राहत असते. वडील मात्र लहानग्या ख्रिस्तोफरला सांगतात, की तुझी आई हृदयविकाराच्या झटक्याने वारली. पीटर जमेल तसं, मर्यादित उत्पन्नात या वेगळ्या मुलाचं पालनपोषण करत असतो.ख्रिस्तोफरला एकही जवळचा म्हणावा असा मित्र नसतो. म्हणूनच कदाचित त्याने उंदराचं पिल्लू पाळलेलं असतं. तो त्या पिल्लाचं टोबी असं नावसुद्धा ठेवतो. तो अनेकदा टोबीशी बोलतो, त्याला खायला-प्यायला देत असतो. ख्रिस्तोफरच्या शाळेतील शिक्षिका फातिमाच्या मनात त्याच्याबद्दल सहानुभूती असते..नंतर ख्रिस्तोफरला समजतं, की त्याची आई जिवंत असून तिने अनेक वेळा त्याला पत्रं लिहिली; पण वडिलांनी ती त्याच्यापर्यंत येऊ दिली नाहीत. शेवटी वडील मान्य करतात, की ख्रिस्तोफरची आई जिवंत आहे. ते हेही मान्य करतात की त्यांनीच त्या कुत्र्याला-ऑस्करला मारून टाकलं होतं. कारण? त्यांचं आणि शेजारणीचं भांडण होतं. तिचा राग ते कुत्र्यावर काढतात आणि त्याला मारून टाकतात.जेव्हा ख्रिस्तोफरला सत्य समजतं तेव्हा तो ठरवतो, की आता त्याला आईकडे गेलं पाहिजे. असे वडील आपल्यालासुद्धा मारून टाकतील. म्हणून तो कुलाब्याला राहत असलेल्या आईला हुडकून काढतो. ख्रिस्तोफर वांद्र्याला चर्चगेट लोकलमध्ये कसाबसा चढतो. त्याच्याबरोबर त्याचं आवडतं पिंजऱ्यात ठेवलेलं उंदराचं पिल्लूसुद्धा असतं..मुंबईच्या लोकलमधली गर्दी आणि तिचं अनेकदा व्यक्त होणारं हिडीस, अमानुष रूप ज्यांना माहिती आहे त्यांना अंदाज येईल, की ख्रिस्तोफरचा वांद्रा ते चर्चगेट हा प्रवास कसा झाला असेल. सुरुवातीला त्याच्या आईला म्हणजे ज्युडीला आणि ती ज्याच्याबरोबर राहत असते, त्या पुरुषाला वाटतं की ख्रिस्तोफर पाहुणा आहे. दोन-चार दिवसांनी वडिलांकडे वांद्र्याला परत जाईल.तो कायमचा राहायला आला आहे, हे समजल्यावर ज्युडीच्या मित्राचा पवित्रा आमूलाग्र बदलतो आणि वेगळं नाट्य उलगडायला सुरुवात होते. आपल्या पोटच्या गेाळ्याला आपला मित्र हिडीस-पिडीस करतोय, हे बघून ज्युडी चिडते आणि एक दिवस ख्रिस्तोफरला घेऊन वांद्र्याला परत येते. आई-वडिलांची दिलजमाई होते. पीटर नंतर ख्रिस्तोफरसाठी कुत्र्याचं पिल्लू आणतो. शिवाय ख्रिस्तोफर गणितातील एक अतिशय अवघड परीक्षा पास होतो. त्यामुळे त्याचा आत्मविश्वास वाढतो..वरवर पाहता हे एक सरळ नाटक आहे, असं वाटत असतानाच त्यात दडलेलं सत्य नंतर प्रेक्षकांना अस्वस्थ करतं. ख्रिस्तोफरसारख्या ‘वेगळ्या’ लोकांशी समाज कसा वागतो, बहुसंख्याकापेक्षा जर एखादी व्यक्ती वेगळी असेल, वेगळी वागत असेल, तर त्याला समजून न घेता त्याला कसा त्रास दिला जातो यासंदर्भात ख्रिस्तोफरचा वांद्रे ते चर्चगेट प्रवासाचा प्रसंग महत्त्वाचा ठरतो.लोकलच्या डब्यात ख्रिस्तोफरचे हाल आपल्याला बघवत नाहीत. त्याच्याजवळ असलेलं पिंजऱ्यातलं उंदराचं पिल्लू आणि लोकलमधला सर्वसाधारण मुंबईकर, हे दृश्य डोळ्यांपुढे आणून बघा. आजही आपल्या समाजात समलिंगी, तृतीयपुरुषींना कसं वागवलं जातं, हेही डोळ्यांसमोर आणा. धीर हिरा (ख्रिस्तोफर) याने उच्च दर्जाचा अभिनय सादर केला आहे..पंधरा वर्षांचा, आईविना वाढत असलेला वेगळा मुलगा... धीरच्या डोळ्यांत नेहमी असलेले भेदरलेले भाव केवळ अप्रतिम. तो जेव्हा पोलिस अधिकाऱ्याला चावतो, तेव्हा प्रेक्षकांना काही क्षण हसू येतं; नंतर मात्र सहानुभूती निर्माण होते. (या बाहेरच्या जगाबद्दल एकदा ख्रिस्तोफर म्हणतो Normal is what people expect me to be, but no one seem to know what exactly it means). जैमिनी पाठक (पीटर) आणि शिवानी टांकसाळे (ज्युडी) यांनी आपापल्या भूमिका योग्य त्या गांभीर्याने केल्या आहेत.खरी कमाल आहे दिग्दर्शक अतुल कुमारची. असं वरवर सोपं वाटणारं; पण प्रत्यक्षात अतिशय अवघड असलेलं नाटक दिग्दर्शित करणं अवघड जबाबदारी आहे. अशी नाटकं प्रेक्षकांना अंतर्मुख करतात, त्यांच्या जाणिवांच्या कक्षा रुंदवतात. अशा कलाकृती आपल्याला आजूबाजूला असलेल्या वेगळ्या प्रकारच्या लोकांकडे सहानुभूतीने पाहायला शिकवतात.(लेखक राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय कलासंस्कृतीच्या घडामोडींचे अभ्यासक, राज्यशास्त्राचे निवृत्त प्राध्यापक आणि कादंबरीकार आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

जाणिवांच्या कक्षा रुंदावणारं नाटक

Related Stories